CD-recensie

© Aart van der Wal, augustus 2019

Het stadje Gettysburg in de Amerikaanse staat Pennsylvania is vooral bekend geworden door de enorme veldslag die daar in de eerste julidagen van 1863 heeft plaatsgevonden. Het was de grootste en meest bloedige confrontatie tussen het federale leger en dat van de confederatie in een vier jaar durende strijd die de geschiedenisboeken zou ingaan als de Amerikaanse Burgeroorlog. Het stadje (dat toen niet meer dan zo'n 2400 inwoners telde) lag in een vallei, op een belangrijke kruising van wegen, in een bosachtig gebied dat werd omgeven door heuvels, heuvelruggen en rivieren. Een door de natuur ingesloten gebied dat zich daardoor bij uitstek voor een dergelijke confrontatie leende. Op commando kwamen de beide legers oog in oog met elkaar te staan, met een uitermate bloedige veldslag tot gevolg. Het bleek tevens het keerpunt in de oorlog tussen de Noordelijke (het leger van de Potomac met ongeveer 104.000 manschappen onder leiding van generaal-majoor George Meade) en de Zuidelijke troepen (het leger van Noord-Virginia met zo'n 70.000 manschappen, dat werd geleid door generaal Robert Lee). Gettysburg schreef geschiedenis door 'The Battle of Gettysburg'. Nog afgezien van de talloze gewonden (waarvan een groot deel blijvende invaliditeit opliep) vielen er aan beide kanten in totaal zo'n 51.000 doden. De totale 'oogst van vier jaar burgeroorlog': 618.000 doden en 500.000 gewonden.

Oorlog, strijd, overwinning: bekende thema's in de muziek. Zomaar wat willekeurige voorbeelden: Bibers 'Battallia', Beethovens 'Wellingtons Sieg oder die Schlacht bei Vittoria', Tsjaikovski's Ouverture 1812, Prokofjevs 'Oorlog en Vrede', de Zevende symfonie van Sjostakovitsj. Door de eeuwen heen 'dankbare' onderwerpen voor menige componist, van de renaissance en vroegbarok tot nu, vaak ook zeer realistisch uitgebeeld. Benjamin Britten schreef boven zijn 'War Requiem': 'My subject is war and the pity of war. The poetry is in the pity' (naar een gedicht van Wilfred Owen).

Maar ook een eenvoudig lied kan boekdelen spreken, zoals Schuberts 'Kriegers Ahnung', gecomponeerd in 1828 op een tekst van Heinrich Friedrich Ludwig Rellstab (ca. 1825). We zijn getuige van de gruwelijke werkelijkheid van een willekeurig slachtveld. Hier geen heroïek, maar eenzaamheid, angst, en verlangen:

In tiefer Ruh liegt um mich her
Der Waffenbrüder Kreis;
Mir ist das Herz so bang und schwer,
Von Sehnsucht mir so heiss.

Wie hab' ich oft so süss geträumt
An ihrem Busen warm!
Wie freundlich schien des Herdes Glut,
Lag sie in meinem Arm!

Hier, wo der Flammen düstrer Schein
Ach! nur auf Waffen spielt,
Hier fühlt die Brust sich ganz allein,
Der Wehmut Träne quillt.

Herz! Dass der Trost Dich nicht verlässt!
Es ruft noch manche Schlacht -
Bald ruh ich wohl und schlafe fest,
Herzliebste - Gute Nacht!

Briefwisseling (al was het vaak slechts eenrichtingsverkeer) bracht de soldaten in het veld en in de loopgraven troost en afwisseling. Men keek er reikhalzend naar uit: de berichten van het thuisfront. Daarin verschilde de Amerikaanse Burgeroorlog niet van iedere andere oorlog. Al stond de post vooral vanuit strategisch belang en het mogelijk demoraliserende effect meestal onder strenge censuur, het was desondanks een niet te onderschatten uitlaatklep voor alle dagelijkse misère en de vele gruwelijkheden waarmee de soldaten werden geconfronteerd.

Veel van die brieven, vaak heel persoonlijk en intiem, vormden later niet alleen de basis voor menige speelfilm of documentaire, maar waren ook de historici behulpzaam bij het nauwkeurig in kaart brengen van de gebeurtenissen aan en rond het front. Brieven die wel of niet besmuikt (de ontvanger moest vaak tussen de regels door lezen) de weerslag van een gruwelijke werkelijkheid die menige soldaat tot wanhoop, menigmaal zelfs tot desertie, zelfmoord of zelfmutilatie dreef. Wie eerst de nuchter geformuleerde oorlogsrapporten en vervolgens de brieven leest waant zich van het ene in het andere moment in een volkomen andere wereld, zo groot is het verschil. Sober, bijna ambtelijk taalgebruik op officiersniveau dat contrasteert met de meest persoonlijke, maar ook de fantasie tartende beschrijvingen en ontboezemingen van de manschappen in de loopgraven.

In Letters of Gettysburg waren de brieven van een jonge soldaat, luitenant Rush Palmer Cady van het 97ste NY State Infanterie Regiment, aan zijn ouders, in keurig handschrift op gelinieerd papier, de belangrijkste inspiratiebron van de Amerikaanse componist Avner Dorman (1975). De rechtstreekse aanleiding was echter een compositieopdracht van Gettysburg College (Dorman geeft er les) ter gelegenheid van de 150ste herdenking van de Slag om Gettysburg.

Hij zegt erover: "These are wonderful paradoxes that run through the collection of letters. On the one hand, Rush (de soldaat, Avdw) repeatedly minimizes the importance of his own words with phrases such as 'I have nothing of importance to commnicatie'. On the other hand, in some letters he expresses very strong political convictions and presents them very convincingly. Even after he is wounded, he makes the effort to send a positive message to his parents. 'I'm keeping up good courage', when it is obvious that he is in a lot of pain."

Brieven zoals er zoveel zijn geschreven, in alle oorlogen, en waarvan menige tekst de inspiratiebron vormde voor dichters, schilders, beeldhouwers en componisten. Zo ook voor Dorman, die in 2013 een relatief kort werk (het neemt niet meer dan 24 minuten in beslag) schreef voor sopraan, bariton, gemengd koor en percussie. De titels van de vijf deeltjes spreken voor zich: 'Kiss me mother', 'I have thought', 'Battle'. 'Dear brave boy' en 'Since I was wounded'. Ieder deeltje begint - het is bijna traditioneel - met klokgelui of soortgelijk effect. Het is, losgezongen van context en bestemming ('memorial'), geen echt sterke en scherp gesneden compositie geworden, mogelijk in de hand gewerkt door de bewust beperkte complexiteit ervan. De koorpartijen was immers voorbehouden aan het niet-professionele Gettysburg College Choir. Het presteert uitstekend in dit overzichtelijk gehouden labyrint vol platitudes. Het Tremolo Percussion Ensemble en de beide solisten geven gelukkig nog wat extra kleur aan dit tamelijk monochroom uitgevallen werk.

De beide overige stukken, 'After Brahms' (2015) voor piano solo en 'Nigunim' (2011) voor viool en piano, vallen eveneens tegen. Het pianowerk heeft iets van een soort hink-stap-sprong dat zich beweegt tussen Brahms' fenomenale intermezzi en het wat bleke eigentijds idioom waarvan Dorman zich bedient. De allusie verdrinkt al snel in weinig inventieve sjablones: alsof computersoftware het veldwerk heeft verricht. Dat geldt ook voor 'Nigunim', een stuk op joodse thema's, met relatief veel opgelegde krachtpatserij en te weinig subtiliteit, in een genre dat al vele malen aanmerkelijk inventiever is beproefd. Het is wel muziek die vrij gemakkelijk aanspreekt, maar of dat een aanbeveling is... Dat broer en zus Shaham het beste van hun muzikale zelf in deze aan hen opgedragen stukken hebben gestoken staat buiten kijf.

index