CD-recensie

© Aart van der Wal, mei 2018

'Mass, A Theatre Piece for Singers, Players and Dancers' op teksten uit de Latijnse mis en aanvullende teksten van zowel Stephen Schwartz als Leonard Bernstein, de componist van dit afwisselend religieuze en seculiere spektakelstuk, op deze beide cd's live uitgevoerd in de volledige versie uit 1971.

Om u voor zover nodig enigszins in te wijden in de structuur van dit werk geef ik u eerst - in het Engels - de afzonderlijke delen en wat er daarbinnen zoal plaatsvindt. Het is een kolossaal werk betreft dat om een even kolossale bezetting vraagt.

I. Devotions before Mass
1. Antiphon: Kyrie eleison
2. Hymn and Psalm: "A Simple Song"
Kevin Vortmann (celebrant)
3. Responsory: Alleluia

II. First Introit (Rondo)
1. Prefatory Prayers
Meredith Lustig & Julia Burrows (solo sopranos), Morgan James (soprano solo), Douglas Butler (boy soprano solo)
2. Thrice-Triple Canon: Dominus vobiscum
Kevin Vortmann (celebrant)

III. Second Introit
1. In nomine Patris
Kevin Vortmann (celebrant)
2. Prayer for the Congregation (Chorale: "Almighty Father")
3. Epiphany
Kevin Vortmann (celebrant)

IV. Confession
1. Confiteor
2. Trope: "I Don't Know"
E. Clayton Cornelious (first rock singer), Morgan James (descant)
3. Trope: "Easy"
Kent Overshown (first blues singer), Benjamin Krumreig (second rock singer), Bryonha Marie Parham (second blues singer), Devin Ilaw (third rock singer), J. D. Webster (third blues singer), E. Clayton Cornelious (first rock singer), Morgan James (descant)

V. Meditation No. 1

VI. Gloria
1. Gloria tibi
Kevin Vortmann (celebrant)
2. Gloria in excelsis
3. Trope: "Half of the People"
4. Trope: "Thank You"
Sarah Uriarte Berry (soprano solo), Kevin Vortmann (celebrant)

VII. Meditation No. 2

VIII. Epistle: "The Word of the Lord"
Kevin Vortmann (celebrant), Lyn Philistine (voice 1), Devin Ilaw (voice 2), Kent Overshown (voice 3), Sarah Uriarte Berry (voice 4)

IX. Gospel-Sermon: "God Said"
Timothy McDevitt (preacher), Zachary James (first solo ), Julia Burrows (second solo), J. D. Webster (third solo), Lyn Philistine (fourth solo), Benjamin Krumreig (fifth solo)

X. Credo
1. Credo in unum Deum
Kevin Vortmann (celebrant)
2. Trope: "Non Credo"
Nathaniel Stampley (baritone solo)
3. Trope: "Hurry"
Hilary Ginther (mezzo-soprano solo)
4. Trope: "World Without End" - Et in Spiritum Sanctum
Morgan James (mezzo-soprano solo), Nathaniel Stampley (solo 1), Hilary Ginther (solo 2), Morgan James (solo 3)
5. Trope: "I Believe in God"
Pearl Sun (rock singer)

XI. Meditation No. 3 (De profundis, Part 1)
Kevin Vortmann (celebrant)

XII. Offertory (De profundis, Part 2) 2

XIII. The Lord's Prayer
1. Our Father.
Kevin Vortmann (celebrant)
2. Trope: "I Go On"
Kevin Vortmann (celebrant)

XIV. Sanctus
Kevin Vortmann (celebrant)

XV. Agnus Dei
"Agnus Dei, qui tollis peccata mundi"
Kevin Vortmann (celebrant)
"Dona nobis, nobis pacem, pacem dona"
Kevin Vortmann (celebrant), E. Clayton Cornelious (tenor solo)

XVI. Fraction: "Things Get Broken"
"Pacem! Pacem! Pa. cem!"
Kevin Vortmann (celebrant)
". quiet." (bar 120)
Kevin Vortmann (celebrant)
Allegro furioso - "Why are you waiting?"
Kevin Vortmann (celebrant)
"God. said." (bar 243)
Kevin Vortmann (celebrant)
"Oh, I suddenly feel ev'ry step I've ever taken"
Kevin Vortmann (celebrant)

XVII. Pax: Communion ("Secret Songs")
Prestissimo a piacere
"Sing God a secret song"
Douglas Butler (boy soprano solo), Zachary James (bass solo), Lyn Philistine (soprano solo 1), Devin Ilaw (tenor solo 1), Hilary Ginther (soprano solo 2), Benjamin Krumreig (tenor solo 2),Julia Burrows (soprano solo 3) , E. Clayton Cornelious (tenor solo 3), Meredith Lustig (soprano solo 4), J. D. Webster (tenor solo 4)
"Almighty Father, incline thine ear"
Entire Company, Kevin Vortmann (voice)

Wat dit zo op het oog merkwaardig samengestelde werk in de eerste plaats duidelijk weerspiegelt is wat in het leven van deze componist en dirigent een belangrijke rol heeft gespeeld: het conflict, zowel beroepsmatig als persoonlijk. Dat hieruit de nodige levenswijsheid is gevolgd, zich daardoor juist heeft kunnen uitkristalliseren, kan in deze mis eveneens worden teruggevonden. Wijsheid en conflict, ze maken deel uit van een uitermate complex karakter dat in eerste aanleg niet voor het oprapen ligt, maar in dit opus wel degelijk manifest is. Sterker nog, de teksten wijzen uit dat beide elementen sterk met elkaar zijn verenigd. Wat daarvan beklijft is een geheel andere kwestie. Het lijkt in ieder geval sterk op een tijdsdocument dat eerder riekt naar nostalgie.

Dirigent Yannick Nézet-Séguin zegt in het boekje over Bernstein: "He showed all of us musicians today the way to be a musician in the
world in our time, but he was ahead of his time.” En hij prijst Bernsteins grenzenloze veelzijdigheid en sociale engagement, maar ook de manier waarop hij zelf de mensen opzocht, terwijl zijn grote tegenhanger Karajan juist het tegenovergestelde nastreefde: dat de mensen hém opzochten. Goed samengevat.

De mis heeft zo zijn afwisselend diffuse en scherp afgebakende, eclectische kenmerken, menigmaal heel dicht tegen pure kitsch aanleunend. Twee belangrijke kenmerken die we zeker van de componist Bernstein zo goed kennen. Al heeft hij wel veel moeite gedaan om zijn universele boodschap in dit werk te laten doorklinken, een boodschap die zowel simpel als hartverwarmend is: dat het de muziek is die niet alleen het individu maar ook de gemeenschap waarvan hij deel uitmaakt dichter bij het goddelijke kan brengen. Naïef misschien, maar de oprechtheid ervan lijkt mij onbetwist. Bovendien: zelfs muzikale kitsch kan een spirituele vonkenregen laten ontstaan. Wie zich ervoor wil openstellen natuurlijk.

Mass is duidelijk een samenballing van datgene wat Bernstein als componist eind jaren zestig in huis had. Het is geen afrekening, geen 'eindverslag in noten' (hij stierf bijna twintig jaar na de voltooiing), maar ook geen tussenbalans. Nézet-Séguin ziet Mass in ieder geval als het "final point of a spiritual journey, embracing all the various Bernsteins we know. A real lightning bolt making me feel that I wanted to perform all his music."

De aanleiding tot de compositie van Mass was niet iets bovenzinnelijks, maar heel gewoon een puur aardse aangelegenheid: de inauguratie in september 1971 van het spiksplinternieuwe John F. Kennedy Center for the Performing Arts in Washington DC. De opdracht kwam van niemand minder dan Jacqueline Kennedy (toen Onassis). Dit procédé was eigenlijk zo aards als met Beethovens Missa Solemnis het geval was: toen de inwijding van aartshertog Rudolph tot aartsbisschop van het Moravische Olmütz (in die tijd nog deel uitmakend van de Donaumonarchie). Dat de keus op Bernstein was gevallen lag voor de hand: niet alleen was hij toen al een componist die meetelde, maar hij kende eerst de senator en later de president Kennedy zeer goed: hun vriendschap dateerde zelfs nog uit 1955, toen CBS een speciaal programma wijdde aan het leven op de campus van Harvard University. Kennedy had er evenals Bernstein (hij zou in 1972 terugkeren voor zijn beroemd geworden geworden Harvard-lezingen) gestudeerd.

Leonard Bernstein: Mass (notities op losse kaarten) (autograaf)

Bernsteins Mass staat duidelijk op zichzelf en heeft daarom als genre niet of nauwelijks raakvlakken met andere eigentijdse oratoria. Zo kennen Tippetts Child of our Time en Brittens War Requiem een geheel andere receptuur. Het werk van Tippett is duidelijk geënt op de gedachte dat het de liefde is die moet overwinnen, terwijl dat van Britten als een niet minder fraai verklankt protest kan worden gezien tegen de verschrikkingen van de oorlog.
Mass is allesbehalve een oratorium in de gangbare traditie, maar een groots opgezet theaterstuk dat eerder in een muziektheater (er komen zelfs, in de stijl van een typische Broadway-show, dansers aan te pas) dan in een concertzaal thuishoort, laat staan in een kerkelijke omgeving zou kunnen gedijen. Zo heeft de componist het ook bedoeld, getuige de subtitel: 'A Theatre Piece for Singers, Players and Dancers'. En dan zijn er natuurlijk de (helaas deels nogal kreupele) teksten van Stephen Schwarz en zelfs nog een paar alinea's uit de pen van singer/songwriter Paul Simon. De geduchte vredesactivist en tegenstander van de Vietnamoorlog, de priester Philip Berrigan, heeft - in tegenstelling tot andere berichten - niet of nauwelijks een rol van betekenis gespeeld. Bernstein heeft hem in de gevangenis wel een kort bezoek gebracht. Daar zat de nogal militante Berrigan omdat hij verdacht werd betrokken te zijn geweest bij een geplande ontvoering van Henry Kissinger. Dat de toenmalige president Nixon de première op 8 september 1971 aan zich voorbij liet gaan lijkt het logische gevolg van het een en ander. Rose Kennedy was er gelukkig wel en bij binnenkomst werd ze dan ook stevig door de componist omhelsd.

In 1972 schreef Bernstein over zijn Mass: "When ceremony breaks down, it remains for each individual to find a new seed of faith. The chain of
embrace grows and threads through the entire stage, ultimately with the audience and hopefully into the world outside.”

Wie de verschillende misdelen langsgaat ziet een duidelijke structuur oprijzen, met centraal daarin de rooms-katholieke ritus (Kyrie, Gloria, Credo, Sanctus, Benedictus en Agnus Dei), afgewisseld door tropen en meditaties. We zien duidelijk de vermenging en deels ook het sterk contrasterende van het tijdloze (de Latijnse misdelen) met het tijdgebonden, eigentijdse. Zo is het begin van de mis al gelijk typisch eigentijds: een antifoon dat op band wordt geïntroduceerd, met de luidsprekers opgesteld in de vier hoeken van de zaal. En dan zijn er de teksten die hun een vooral persoonlijke taal spreken. Een aantal sprekende voorbeelden daaruit:

Lord, I could go confess
good and loud, nice and slow,
get this load off my chest,
yes, but how, Lord, I don’t know.
What I say I don’t feel,
what I feel I don’t show,
what I show isn’t real,
what is real, Lord, I don’t know,
no, no, no…
I don’t know.
I don’t know why ev’ry time
I find a new love
wind up destroying it.
I don’t know why I’m so crazy-minded
I keep on kind of enjoying it.
Why I drift off to sleep
with pledges of deep resolve again,
then along comes the day
and suddenly they dissolve again.
I don’t know…

[,,,]

It’s easy to shake the blame for any crime
by trotting out that mea culpa pantomime:
“Yes, yes, I’m sad.
I sinned, I’m bad.”
Then go out and do it one more time.

[...]

What I need I don’t have,
what I have I don’t own,
what I own I don’t want,
what I want, Lord, I don’t know.

[...]

What I say I don’t feel,
what I feel I don’t show,
what I show isn’t real,
what is real, Lord, I don’t know,
no, no, no…
I don’t know.

[...]

For the Word created mud and got it going,
it filled our empty brains with blood and set it flowing,
and for thousands of regimes
it’s endured all our follies and fancy schemes.
It’s been tough, but it seems to be growing!

[...]

God said that sex should repulse
unless it leads to results;
and so we crowd the world
full of consenting adults.

[...]

God made us the boss.
God gave us the cross.
We turned it into a sword
to spread the Word of the Lord.
We use His holy decrees
to do whatever we please

[...]

You worked six days and rested on Sunday.
We can tear the whole mess down in one day.
Give us peace now, and we don’t mean later,
don’t forget you were once our Creator!
Dona nobis,
dona nobis.
We’ve got quarrels and qualms and such questions,
give us answers, not psalms and suggestions,
give us peace that we don’t keep on breaking,
give us something or we’ll just start taking!
Dona nobis,
dona nobis.

[...]

We’re fed up with your heavenly silence,
and we only get action with violence,
so if we can’t have the world we desire,
Lord, we’ll have to set this one on fire!
Dona nobis,
dona nobis.

Natuurlijk is het zo dat wie deze muziek beluistert met als enig 'gebod' de historisch gevormde referentie aan Bach, Haydn, Mozart, Beethoven, Brahms, Bruckner en al die andere componisten die de rooms-katholieke mistekst in zijn geheel of slechts als uitgangspunt hebben gebruikt, onherroepelijk wel moet vastlopen in de door Bernstein gehanteerde, soms tot in het absurde gebruikte stijlfiguren. Zelfs Rock-'n-roll wordt niet geschuwd (de diatoniek van Copland trouwens ook niet!)

Hoe voor- en tegenstanders er echter ook over mogen denken, het is een vrijwel onmogelijke opgave om dit reusachtige complex van kameleontische proporties naar een superieur uitvoeringsniveau te tillen. Wat zeker niet in de laatste plaats te maken heeft met het grote aantal participanten aan dit schouw- en hoorspel (u vindt ze allemaal in de kop van deze recensie). Dat dit project - want dat is het - toch als bijzonder geslaagd mag worden beschouwd komt niet alleen op het conto van de uitermate vakkundige en inspirerende leiding van Yannick Nézet-Séguin, maar heeft ook alles te maken met het hoge niveau van de deelnemers. Als ik al een kanttekening moet plaatsen is het bij de nogal ambivalente, incidenteel weinig flamboyante Kevin Vortmann, de celebrant (al heeft de componist de invulling van deze rol bepaald niet gemakkelijk gemaakt). Voor mij is het echter het meest wezenlijke het algehele, tijdgebonden concept dat slechts ten dele weet te overtuigen. Bernstein heeft zoveel ongelijksoortige ingrediënten uit zijn stijlkast gehaald dat het daardoor een op onderdelen zelfs bijkans onpruimbare lappendeken is geworden. Waar nog bijkomt dat de teksten van Stephen Schwartz geen al te sterke indruk maken. Al oordeelde collega Siebe Riedstra wel beduidend milder in zijn bespreking van de uitvoering onder Kristjan Järvi.

Maar afgezien van de kritiek: eigenlijk zou je dit werk toch echt op dvd moeten zien, want eerst dan wordt echt recht gedaan aan wat het werkelijk is: een groots opgezet theaterstuk. Dat kan: er is een uitgave van op het label Membran. De details vindt u hier. Kijk anders op YouTube naar de uitvoering tijdens de BBC Proms 2012. Of er van de uitvoering onder Nézet-Séguin nog een dvd-uitgave zal verschijnen weet ik niet.

index