CD-recensie

 

© Aart van der Wal, maart 2021


Beethoven: Mis in D, op. 123 (Missa Solemnis)

Polina Pastirchak (sopraan), Sophie Harmsen (mezzosopraan, Steve Davislim (tenor), Johannes Weisser (bas), RIAS-Kammerchor Berlin, Freiburger Barockorchester o.l.v. René Jacobs
Harmonia Mundi 902427 • 72' •
Opname: mei 2019, Teldex Studio, Berlijn

   

Wat betekent, bezien vanuit het perspectief van de vertolker, ‘authenticiteit' bij Beethoven? Een eensluidend antwoord is er niet, zoals de talloze Beethoven-opnamen aantonen. Er is zelfs geen volledige zekerheid ten aanzien van de ‘Urtext'-uitgaven en al helemaal niet over Beethovens metronoomaanduidingen. De bij die 'Urtexte' gevoegde commentaren (Vorberichte) spreken wat dit betreft boekdelen. Zelfs de door Jonathan Del Mar tot in de puntjes voorbereide en alleen al daardoor toonaangevende Bärenreiter-uitgaven roepen vragen op die zich zelfs op basis van onze huidige kennis en wetenschap niet laten beantwoorden.

Als we ons alleen concentreren op het muzikale onderscheid tussen deze nieuwe uitgave onder leiding van René Jacobs en de uitvoeringen die vanuit een decennialange traditie de discografische hoofdstroom vertegenwoordigen, dan is het in de eerste plaats duidelijk dat Jacobs de koorbezetting binnen de perken heeft gehouden met 15 sopranen, 11 alten, 10 tenoren en 11 bassen, en dat hij niets opheeft met de romantische, brede en sonore, menigmaal zelfs naar de opera buigende stijl van zijn vele voorgangers, hierbij geholpen door het 'authentieke' instrumentarium. Een constatering overigens die zeker niet nieuw is: we weten al jaren dat Jacobs de dramatiek zoekt in kleurstelling, accentuering, detaillering en temporaffinement. Het is een van die (zeer weinige) dirigenten die de kunst verstaan om precies datgene uit te lichten dat de expressie versterkt. Wat mede tot gevolg heeft dat de instrumentale en vocale stemmen (zowel solisten als koor) alle ruimte krijgen om zowel met elkaar als binnen het grote geheel te kunnen contrasteren, menigmaal elkaar zelfs opjagend (Gloria), een beeld dat nog eens wordt versterkt door de inzet van kruidige houtblazers, brisant koper en knallende pauken.

Wie in deze uitvoering kennismaakt met de vaak wel erg vlotte tempi zal wellicht even schrikken, maar houdt u het er maar op dat het slechts een kwestie van gewenning is, zeker in het licht van de meeste andere ‘bezadigde' uitvoeringen waarin dramatiek wordt vereenzelvigd met een vooral brede en sonore opzet. En als er al twijfels zijn over de authenticiteit van het geheel (ik kan me trouwens nauwelijks voorstellen dat het niet zo zou zijn), dan staat er in ieder geval een hoge graad van opwinding tegenover. Want daarover bestaat geen twijfel: dit is een van de meest meeslepende uitvoeringen die ik ooit heb gehoord.

Een belangrijk pluspunt daarbij is het vierkoppige solistenteam dat – ongetwijfeld op aanwijzing van Jacobs – expressie niet met sentiment verwart en dat blijkbaar zo is uitgekozen dat hun stemmen zich zowel ideaal met elkaar kunnen mengen als contrasteren.

De Missa Solemnis is, het woord zegt het al, een plechtige mis, alhoewel menigeen er graag de term ‘feestelijk' aan toevoegt. In vrijwel alle mij bekende uitvoeringen ligt de klemtoon op het plechtige (de Duitsers zouden zeggen: 'feierliche') karakter ervan. Zelfs het van nature zo uitbundige Gloria klinkt dan eerder plechtig, laat staan feestelijk. Jacobs daarentegen heeft expliciet voor geen van beide gekozen, zo wordt allengs duidelijk: zijn visie op het werk als geheel beweegt zich er gebalanceerd tussenin. Strakheid en souplesse, spanning en ontspanning gaan naadloos in elkaar over, de spanningsopbouw is over de gehele linie voortreffelijk en van enige koele distantie is geen enkele sprake. Integendeel, er is vaak genoeg sprake van bijna het kookpunt, zoals in het door roeien en ruiten gaande Agnus Dei. Treffend is ook dat zelfs in de meest complexe polyfone passages (zoals in het Et vitam venturi saeculi) er geen enkele concessie wordt gedaan aan de expressieve gelaagdheid ervan, Jacobs de instrumentale en vocale krachten afwisselend laat bundelen en contrasteren. Ik ken geen uitvoering - zelfs niet die onder Nikolaus Harnoncourt - die alleen al in dit deel zoveel hartverwarmend en fonkelend affect weet op te roepen.

Als we kijken naar de wijze waarop Jacobs dit kolossale werk muziekdramatisch heeft opgebouwd, past de conclusie dat ieder afzonderlijk deel zich volmaakt tot het andere verhoudt en het geheel meer getuigt van het symfonische dan van het theatrale. Nee, het klinkt zeker niet als een zesdelige koorsymfonie, maar wel als een mis gegoten in symfonische proporties en met een miraculeus gevoel voor proportie en detail, óók in de dynamiek. Het is een benadering die deels doet denken aan Jacobs' uitvoering van Beethovens Leonore en die in mijn oren zo overtuigend overkwam door de manier waarop hij naar vorm en inhoud Beethovens conceptuele logica primair wist te stellen. Het idee ook dat de tekst leidend dient te zijn en dat alleen daaruit het wezenlijke kan voortvloeien. Wat tevens blijkt uit Beethovens schetsboeken en aantekeningen.

Op 4 mei 2019 leidde Jacobs de Missa Solemnis met dezelfde krachten in het Amsterdamse Concertgebouw in het kader van de NTR ZaterdagMatinee. Toen was alras duidelijk dat we onderweg waren naar wat een zeer bijzondere uitvoering zou worden. Dat was in dezelfde maand dat het werk in Berlijn door het opnameteam van Harmonia Mundi werd vastgelegd. Helaas heb ik van de radio-uitzending geen opname gemaakt, maar wat ik toen ondanks die ellendige compressiestandaard (die in Hilversum allang standaard is geworden), kon opmaken was de enorme bevlogenheid die uit die uitvoering sprak. Het is dezelfde bevlogenheid die ook deze nieuwe opname siert en zo'n diepe indruk maakt. En dan ook nog dusdanig schitterend vastgelegd dat je bijna zou wensen dat de technici in Hilversum bij dit opnameteam in de leer gaan. In het boekje is een boeiend en diepgaand vraaggesprek met de dirigent opgenomen. Summa summarum: Soli Beethoven Gloria!


index

Home  -  Actueel  -  Audio  -  Muziek  -  Video  -  Boeken  -  Links