CD-recensie
© Aart van der Wal, juni 2010
 |
Hans Erich Apostel (1901-1972)
und das Streichquartett
Apostel: Strijkkwartet op. 7 (1935) - Strijkkwartet op. 26 (1956) - Sechs Epigramme op. 33 (1962) - 18 Variationen über ein eigenes Thema für Strijkkwartet (1925) - Strijkkwartet in d (1926).
+ Te gast bij prof. H.E. Apostel (opname van de ORF, in 1968 thuis
bij Apostel in Wenen gemaakt, met gesproken bijdragen van Elias Canetti
en Frtiz Wotruba)
Laudatio
van Apostel ter gelegenheid van de vijftigste verjaardag van Karl Schiske
- Mirjam Wiesemann in gesprek met prof.dr. Rainer Bischof.
DoelenKwartet.
Cybele KiG 002 (3 sacd's)
Om te beginnen verwijs ik naar de behartenwaardige opmerkingen van collega Maarten Brandt naar aanleiding van de door Cybele onlangs uitgebrachte Hartmann-uitgave (klik hier). Dan moet worden gezegd dat het label Cybele een geduchte aanwinst is in het cd-landschap. Een label ook dat de mogelijkheden van het medium optimaal benut, zo niet uitbuit. Niet alleen door middel van fraaie tot exemplarisch mooie opnamen, maar ook door bij iedere uitgave uitvoerige documentatie van hoog musicolisch gehalte te voegen die andere cd-firma's het nakijken geeft. Overal straalt de liefde voor het product ervan af. Het is een liefde die een intense betrokkenheid verraadt bij de artistiek inhoudelijke kant van de zaak
In de door Cybele geplande reeks portretten onder de veelzeggende titel Künstler im Gespräch is het ditmaal de beurt aan "Hans Erich Apostel und das Streichquartett", wiens naam zeker niet bij iedereen een belletje doet rinkelen.Wie was hij en welke betekenis had en heeft zijn muziek? Zijn uitspraak "Ik kan voor een met een drumstick geproduceerd glissando op pianosnaren of een tremolo op het pianodeksel geen enkele belangstelling opbrengen. De muziek raakt in verval wanneer klank alleen maar geruis is," schetst een nogal onbuigzame houding jegens de avant-garde, een houding die hem in en buiten die kringen niet in dank werd afgenomen. Hij werd - net als eens Mathhijs Vermeulen - als een buitenbeentje beschouwd en dat bleef niet zonder gevolgen: als componist had Apostel slechts mager succes. Ik herinner in dit verband nog maar eens aan het volslagen gebrek aan tolerantie van componisten en docenten van de Ferienkurse in Darmstadt jegens andersdenkenden. Kort na de Tweede Wereldoorlog, toen nieuwe muziekstromingen in West-Europa hun intrede deden, was er weinig gevoel voor nuance en werden de voor- en tegenstanders van deze nieuwe ontwikkelingen gemakshalve maar als zodanig ingedeeld. Wie niet voor was, was tegen; of omgekeerd. De muziekkritiek wakkerde de eerst nog bescheiden vuurtjes alleen maar aan, watresulteerde in heftige pro en contra discussies met een sterk gekleurde politieke lading, waarbij zelfs politieke kwesties als de Cubaanse revolutie niet buiten schot bleven, een verschijnsel overigens waarmee we ook in ons eigen land werden geconfronteerd.
Apostel, op 22 januari 1901 geboren in Karlsruhe, studeerde aan het
plaatselijke conservatorium compositie, piano en directie, tot hij in
1920 werd aangesteld als assistent- (eerder leerling-) kapelmeester
en koorrepetitor aan het Staatstheater in Baden. Het was in die tijd
dat zijn belangstelling voor de twaalftoonsmuziek van Arnold Schönberg
werd gewekt en in zijn concerten in Karlsruhe voor het eerst bij
het publiek introduceerde.
Het besluit om het redelijk comfortabele
Karlsruhe te verruilen voor het onzekere Wenen zal Apostel wellicht
niet licht zijn gevallen, maar toch zette hij die stap want hij wilde
- volkomen in de ban van Schönberg en zijn muziek - tot elke prijs
bij hem gaan studeren. In de Oostenrijkse hoofdstad voorzag hij zich
eerst in zijn levensonderhoud als pianist in een Gasthaus en als pianobegeleider
bij stomme films, maar vanaf 1922 gaf hij ook (betaalde) pianolessen, waaraan hij
later de muziektheoretische vakken en compositie toevoegde. Toen
Schönberg in 1923 naar Berlijn vertrok, vervolgde Apostel zijn
studie bij Alban Berg.
De Anschluss in 1938 had ook gevolgen
voor het culturele leven in Oostenrijk. Door de nazi's als zodanig beschouwde
'entartete Kunst' werd in de ban gedaan, waaronder ook de muziek van
de Tweede Weense School. Daarmee sneuvelden tevens de openbare concerten met muziek van
Apostel, die ondanks dat verbod en de steeds sterker knellende banden toch
de oorlogsjaren in Wenen doorbracht.
Direct na de oorlog zag hij het als zijn kerntaak om de Oostenrijkse
afdeling van de IGNM, de Internationale Gesellschaft für Neue
Musik, op poten te zetten, waarvan hij van 1946 tot 1948 de president
was. Financieel kreeg hij het wat ruimer als lector bij de Weense muziekuitgever
Universal Edition, waar hij nieuwe partituren moest beoordelen.
Hij stierf in zijn Weense woning aan de Krongasse 11 op 30 november
1972. Zijn drie huwelijken bleven kinderloos.
 |
|
| Hans Erich Apostel in 1960 |
In het schitterend uitgevoerde boekwerkje met ontzaglijk veel informatie over Apostel en zijn 'Umkreis' schrijft Mirjam Wiesemann (zij is een van de drijvende krachten achter Cybele Records) dat er - ondanks vele zoektochten - over Apostel helaas weinig persoonlijk getinte informatie voorhanden bleek. Het belangrijkste document humain is wellicht de door prof. Ivan Eroed op zijn eigen bandrecorder vastgelegde opname uit 1966 met Apostels laudatio van drie minuten ter gelegenheid van de vijftigste verjaardag van zijn collega Karl Schiske.Dan is er de door de Oostenrijke omroep ORF gemaakte filmdocumentaire van bijna een halfuur uit 1968 die op 15 oktober van dat jaar via de schooltelevisie werd uitgezonden onder de titel Zu Gast bei Prof. Hans Erich Apostel. Op de eerste sacd zijn fragmenten te horen van de gesprekken die Apostel thuis voerde met twee kunstvrienden: de auteur, socioloog, aforist en Nobelprijsdrager Elias Canetti (1905-1994) en de beeldhouwer Fritz Wotruba (1907-1975). Wiesemanns lange en merendeels vergeefse zoektocht naar sleutelfiguren in het leven van Apostel leidde uiteindelijk wel naar de Weense componist Rainer Bischof, de enige nog in leven zijnde vriend en vertrouweling van Apostel. Bischof studeerde van 1967 tot 1972 compositie bij Apostel. Behalve Bischof had Apostel nog twee leerlingen, de Amerikanen Eugene Hartzell (1932-2000) en Robert Hall Lewis (1926-1996). Het zeer uitvoerige vraaggesprek van Wiesemann met Bischof (het duurt maar liefst anderhalf uur) staat op de tweede en derde sacd en levert niet alleen een fascinerend beeld op van Apostel als mens en als componist, maar is tevens een belangwekkend tijdsdocument. Wie de Duitse taal redelijk machtig is zal ruimschoots worden beloond.
 |
|
| Rainer Bischof |
Volgens Bischof moest Apostel niet worden gerekend tot de Geschäftsführer des Weltgeistes, waarmee Hegel degenen placht aan te duiden wier werken een nieuwe richting aan de samenleving gaven. Bischof ziet hem eerder als een persoonlijkheid die niet de zonderling wilde spelen maar wel excentriek was in de wereld van toen. Voor de een was hij de Schönberg-leerling en late dodecafonist die moderne, afgrijselijke stukken schreef en voor de ander de hopeloos oninteressante, verouderde toondichter die het niet waard was om veel aandacht aan te schenken.
De Weense krant Die Presse schreef in 1971 naar aanleiding van Apostels zeventigste verjaardag dat Apostel geloofde in de overleving van de volmaakte muziek, muziek zonder blutsen en vlekken, met de kanttekening dat hij "daarom, men kan het niet verzwijgen, op zijn verjaardag zeker in het zonnetje wordt gezet, maar niet wordt uitgevoerd."
Cybele brengt nu deze schitterend gedocumenteerde editie de 'alfa en omega van het componeren' (Apostel) uit, met alle strijkkwartetten van Apostel . Dat is zowel een unicum als een mijlpaal, want met uitzondering van het Eerste strijkkwartet op. 7 (in 1982 door het LaSalle Quartet nog op lp gezet) zijn deze stukken nog niet eerder op lp of (sa)cd verschenen. In dit opzicht wereldpremières dus en alleen al vanuit discografisch oogpunt een belang van de allereerste orde. Daar komt dan nog bij dat de uitvoering van de 18 Variaties op een eigen thema (1925) en het Strijkkwartet in d (1926) uitsluitend kon worden gebaseerd op Apostels manuscript, aangezien een gedrukte uitgave zelfs ontbreekt. De muziek ging vóór de gedrukte partituur uit, evenmin een alledaagse gebeurtenis.
Esthetisch ideaal: de strijkkwartetten
Was Apostels muzikale wereldbeeld eerst nog in de Duitse romantiek
geworteld, zijn ontmoeting met Schönberg en later met Berg veranderde
dat ingrijpend. Zij stippelden zijn toekomstige weg als componist uit,
al duurde het nog tot het eind van de jaren vijftig alvorens
hij zich aan het dodecafonisch componeren geheel overgaf. Apostels ontwikkeling
verliep langs het pad van de geleidelijke afwijzing van de expressieve
esthetiek, daarin sterk beïnvloed en geschraagd door het geschrift Vom musikalisch Schönen, dat de gevreesde Weense criticus
Eduard Hanslick in 1854 had gepubliceerd. Daarin stelde Hanslick dat
de 'tönend bewegte Form' en niet de 'Ausdruck' de inhoud van de
muziek diende te bepalen. Dat zal Apostel als muziek in de oren hebben geklonken, want voor hem gold hetzelfde: de vorm en niet
de expressie diende de muzikale inhoud te bepalen. Apostels strijkkwartetten
vormen als het ware de ideale uitvalsbasis voor het intellectueel declamatorische
karakter van zijn boeiende verkenningen, in de zin van de heldere concepties
en de strengheid waarmee hij die vorm gaf. Zowel de horizontale (melodie)
als de verticale (harmonie) architectuur vloeien voort uit Apostels
sterke gevoel voor strikte ordening en de door hem gevoelde noodzaak om
archaïsche vormen tot de hoogste muzikale substantie te verheffen,
om het even of het nu inversie, spiegelsymmetrie of de barokke variatie-
en passacagliavormen betrof.
Mede dankzij de geweldige uitvoeringen van het DoelenKwartet en de superieure opnamekwaliteit hebben we een uitgave in handen die het meer dan waard is om gekoesterd te worden. Apostels inspiratiebron mag dan in het vormelijke zijn gelegen, zijn muziek is gelukkig zonder blutsen en vlekken en in die zin volmaakt te noemen..Mogelijk zelfs volmaakt genoeg om als 'tönend bewegte Form' uiteindelijk te overleven. Daar geloofde Apostel in. Cybele is erin geslaagd een waar monument voor Hans Erich Apostel op te richten, opdat wij er misschien ook in gaan geloven.