CD-recensie

© Aart van der Wal, juni 2023

Dit blijkt een bijzonder project van de Italiaanse componist Claudio Ambrosini (*1948): Kapsberger, Secret Pages for theorbe and sounds of Venice, een direct aansprekende een mengeling van ‘oud' en ‘nieuw', met - in mijn beleving minder aansprekend - daarin geweven Venetiaanse geluiden, met daarin een centrale rol voor de muzikaal uitzonderlijk communicatieve Italiaanse theorbist Stefano Maiorana (hij studeerde onder meer bij Paul O'Dette).

Ambrosini mag bogen op illustere voorgangers, waaronder Bruno Maderna (1920-1973) die hem mogelijk - naast andere andere belangrijke studie- en inspiratiebronnen - later de aanzet heeft gegeven om oude muziek in verband te brengen met zijn eigen composities, met centraal daarin de theorbe. Anders dan bij Maderna, die vooral excelleerde in het transcriberen van werken van onder anderen Monteverdi, Frescobaldi, Legrenzi, Viadana en Wassenaer, is bij Ambrosini dus geen sprake van bewerkingen, maar eerder van 'contrasterend inkapselen'.

Met Maderna deelt Ambrosini zijn liefde voor Monteverdi, zoals in 2017, toen hij naar aanleiding van Monteverdi's 450ste sterfjaar, het dramatische madrigaal Tancredi appresso il Combattimento componeerde, als zijn eigen vervolg op het gedicht van Tasso dat ten grondslag lag aan Monteverdi's Combattimento di Trancredi e Clorinda. Ambrosini instrumenteerde het stuk voor vrijwel dezelfde bezetting als gebruikt door zijn grote voorganger, met inbegrip van de theorbe, eveneens bespeeld door de protagonist op dit nieuwe Arcana-album: Stefano Maiorana.

Dat album toont ook Ambrosini's sterk gevoelde verbondenheid met de in zijn tijd veelal gedurfde composities van de Duits-Italiaanse componist Johannes Hieronymus (in het Italiaans: Giovanni Girolamo) Kapsberger (Venetië, ca. 1580 - Rome, 1651), tevens virtuoze luitist en theorbist met de bijnaam ‘Il Tedesco della tiorba' (zijn vader was waarschijnlijk een Duits officier die zich ophield in Venetië).

Kapsberger, Secret Pages: de titel doet vermoeden dat er iets geheimzinnigs, verborgens mee aan de hand zou zijn, maar als het zo is? Dan is dat ontsproten aan Ambrosini's verbeelding, want het staat niet vast dat een aantal werken van Kapsberger door de componist voor de buitenwereld verborgen werd gehouden omdat die naar zijn mening te vooruitstrevend waren en daardoor niet in goede aarde konden vallen..

Stefano Maiorana (l.) en Claudio Ambrosini

Hoe is Ambrosini in dit geval te werk gegaan? Voor de werken van Kapsberger maakte hij gebruik van de manuscripten zoals die worden bewaard in de apostolische bibliotheek van het Vaticaan (Fondo barberiniano latino, Ms.4145) en in de Este-collectie van het staatsarchief in Modena. Ambrosini's eigen werken zijn ontleend aan zijn‘manuscritto veneziano segreto' uit de periode 2017-18. De ‘geluiden uit Venetië' heeft hij zelf opgenomen en vindt u gedetailleerd weergegeven in de inhoudsopgave.

Dat Ambrosini wat betreft zijn eigen composities aansluiting zocht én vond bij die van Kapsberger ligt voor de hand, zowel wat betreft het progressieve karakter ervan als van het beoogde contrast tussen 'oud' en 'nieuw'. Het heeft naar mijn smaak geresulteerd in een overtuigende balans tussen effect en affect.

Het enige waarmee ik ben blijven zitten zijn die Venetiaanse geluiden (tracks 1, 6, 11, 16, 21 en 25). Ik was er eerlijk gezegd na tweemaal beluisteren wel klaar mee, zag binnen de gegeven muzikale context de (meer)waarde er niet van. Ergo, ik vond het niet bestand tegen herhaling: als je het eenmaal hebt gehoord, weet je het verder wel. Gelukkig is er een alternatief: de fragmenten gewoon skippen (of de cd-speler dienovereenkomstig programmeren). Zwaar weegt het dus niet door.

Het combineren van alledaagse geluiden met muziek, het is een van de ‘handelsmerken' van Ambrosini geworden. Dat begon in 1976, toen hij de door ronddraaiende bootschroeven veroorzaakte waterbewegingen rond een Venetiaans paleis op de band vastlegde (24 Ore di un Palazzo). Frammenti d'acque was een project in 1996 waarbij van glas gemaakte muziekinstrumenten werden ondergedompeld in een Venetiaanse waterput, volgens de componist bedoeld als ‘sonisch drama in zeven bedrijven', als herinnering aan de overstroming die Venetië dertig jaar eerder, op 4 november 1966, had getroffen. Het hield tevens een waarschuwing in tegen de stad die voortdurend door water wordt bedreigd en daardoor haar bestaan in de waagschaal stelt.

Ambrosini is een van de vele hedendaagse kunstenaars die de Venetiaanse folklore een warm hart toedraagt en dat ook artistiek tot uitdrukking brengt. Zo heeft hij menigmaal oude volksliedjes uit Veneto en teksten van Venetiaanse dichters in zijn werk gebruikt. Andere composities van zijn hand zijn hier evenmin zo bekend, waaronder Plurimo (waarmee hij de Gouden Leeuw won in de categorie eigentijdse muziek), Toccar l'Orfeo, Rondò di Forza en De Vulgari Eloquentia.

Ambrosini gaat graag de ‘dialoog' aan met de muziek uit een ver verleden, zoals in dit geval met de muziek van Kapsberger op luit, chitarrone of theorbe. Het is een proces dat zijn verbeelding stimuleert, maar het lijkt tegelijkertijd ook een spel der verleiding, zoals in zijn ballet-opera (eerst komt het ballet, dan de opera) Le cahier perdu de Casanova.

Dan Stefano Maiorana (hij werd geboren in het jaar dat Maderna overleed: 1973). Zijn samenwerking met Ambrosini gaat al een aantal jaren terug, waaronder ook ten aanzien van dit album. Maiorana mailde mij hierover dat het voor hem, gespecialiseerd in de oude muziek, zeker geen sinecure was om de complexiteit van Ambrosini's eigentijdse klanktaal te doorgronden, maar dat beiden tevreden waren over het uiteindelijke resultaat: dit album.

Maiorana maakt zijn toehoorders met fijnzinnig gearticuleerd en uiterst kleurrijk spel voortdurend het hof, waarmee hij bovenal zowel het werk van Kapsberger als van Ambrosini een grote dienst bewijst. De inventiviteit straalt van dit recital af, hetgeen mij na meerdere malen beluisteren alleen maar meer bewust maakte van de overbodigheid van die ‘sounds of Venice'. Misschien tevens goed om te vermelden dat Maiorana in 2016 een gehele cd aan het werk van Kapsberger wijdde: Intavolatura, uitgebracht op9iol het label Fra Bernardo (o.a. op Spotify).

______________
Er volgde kort na plaatsing van de recensie een reactie van Claudio Ambrosini, die ik hieronder in extenso weergeef:

You perfectly understood that this CD is built on a project. The idea is not only to release a few new pieces for theorbo, but to send out a message from Venice.

Everybody loves Venice and thinks of it as a very beautiful, romantic place. And it is true.

It may also seem a slow, sleepy town, but it is not so. As you know, Venice has always been a place where researches of all kinds were carried on, in all arts and crafts, including music. The "cori spezzati" technique, just to name one thing, introduced a prototype of stereophony since the Renaissance, and experimented with listening situations (the "spatialization" of sounds) today realized via several loudspeakers surrounding the audience.

An artist, born in a place like this, will easily feel he/she has deep roots and at the same time a responsibility: to go deep, to carry on the research, and to look for quality. This is something I always felt, not as a duty, but in a very natural way: I love sounds, I love instruments, I love research, possibly putting all these things into something beautiful, and meaningful.

Kapsberger, Secret Pages tries to do this. It is a dialogue/challenge between two Venetians 400 hundred years apart, using the theorbo both as a "weapon" and a way of "exchanging ideas and showing new instrumental possibilities", as if Kapsberger were alive and sitting besides me.

But this surreal, abstract situation was not enough: the real Venice should have been present as well. This is why my project includes some selected "noises", which I agree might seem superfluous. They are uncomfortable, and they even might disturb because, as you know, real life is so: Venice is even more in peril, risking to be destroyed by natural causes (the floods) or by human greed. Have you ever seen the huge cruise ships, twice taller than the bell towers, floating a few meters from St. Mark's?

These photos could give you an idea.

So, in the overall architecture of the project the sounds of Venice are uncomfortable "presences", reminders, and their function is also to keep underlining the "beauty of culture" –and the risk of losing it – every time the next Kapsberger track begins.

These Venetian "noises" are actually short pieces of "musique concrète": they come from several recordings, electronically treated and counterpointed. Track N.11, for instance, gives the impression of listening to a "dialogue" between a blackbird and the ropes that tie the gondola to the poles. It sounds real, but actually it is the sum of elements I recorded separately, pasted, synchronized and mixed down to create a "short story".

And the whole sequence of noises in the cd wants to tell a longer story, which begins with the sea fortifications created many centuries ago (1), goes through people walking into the water during the 2019 Flood (6), then continues with the noises of the gondolas ropes (11), which are nothing if compared to the ones produced by the huge cruise ships (16). Even St. Mark's is very frequently flooded and the wet people going to attend the mass are teased by a choir of sarcastically laughing seagulls (21)… But a little hope comes with the last one: children playing near Monteverdi's Tomb: the town is not dead yet!(25)

Well, please forgive me for being so long, but I thought that you are a person who can perfectly understand all the implications of a project like this!

All the best - Claudio Ambrosini.

index