Felix Weingartner: Symphonic works (deel 5)

Symfonie nr. 5 in c, op. 71 - Ouverture ‘Aus ernster Zeit’ op. 56

Sinfonieorchester Basel o.l.v. Marko Letonja

CPO 777 101-2 • 57' • (sacd)

 

 

---

Felix Weingartner (1863-1942) was een van de grote dirigenten in de eerste helft van de vorige eeuw. Hij vervulde in diverse Duitse steden chef-dirigentschappen en hij volgde in 1908 Mahler op aan de Hofoper in Wenen (tot 1911). In de periode 1908-1927 was hij chef-dirigent van de Wiener Philharmoniker. Tevens trad hij, zoals alle dirigenten van naam, bij veel orkesten in Europa en Amerika op als gastdirigent. Hij werd hoog gewaardeerd, in het bijzonder als Beethovenspecialist: hij was de wegbereider van de no-nonsene aanpak van Beethovens orkestwerken, als antipode van de heersende overdrijvingen à la Von Bülow.
Weingartner was de eerste dirigent die alle symfonieën van Beethoven op de grammofoonplaat opnam; opnamen die nog steed als gezaghebbend worden beschouwd als zijn Brahms-cyclus op HMV. In de periode 1900-1914 trad hij diverse malen op in het Amsterdamse Concertgebouw, waar hij met veel succes een Beethoven-cyclus dirigeerde en twee eigen composities introduceerde: zijn Tweede en Derde symfonie.

Weingartner zag zichzelf in eerste instantie als componist; hij schreef 82 werken, waaronder enkele opera’s, 7 symfonieën en diverse andere orkestwerken. In Wenen en op zijn gastdirecties elders introduceerde hij zijn eigen orkestwerken, maar ze werden aangehoord en meteen weer vergeten. Zijn uitvoering van zijn Tweede symfonie in Amsterdam bijvoorbeeld
werd gevolgd door enkele herhalingen door Mengelberg, maar daar bleef het dan ook bij.

Vanaf 1924 woonde Weingartner in Zwitserland en van 1927 tot 1935 had hij de artisitieke leiding van de Allgemeine Musikgesellschaft in Basel en was hij dirigent van het Basler Orchester, de voorloper van het Basler Sinfonieorchester. Het is niet toevallig dat dit orkest zich inzet voor een herleving van Weingartners composities.

De Vijfde symfonie (1924) is opgedragen aan Weingartners vierde echtgenote Roxo Bertha Kalisch (de elegante kunstenaar had niet te klagen over gebrek aan aandacht van de dames, hij trouwde vijf keer).
Het eerste deel begint na drie accoorden met een Rachmaninov-achtig thema, gevolgd door een tweede lieflijk thema, waarna er vele climaxen in het orkest bereikt worden – het lijkt wel een symfonisch gedicht (met een geheim programma).
Het tweede deel, Allegro scherzando ma poco moderato, heeft bruckneriaanse trekjes en dat terwijl Weingartner weinig waardering voor deze componist had. In zijn 19-jarig dirigentschap bij de Wiener Philharmoniker dirigeerde hij slechts negen keer een werk van Bruckner. Toch moet hij diens werken intensief bestudeerd hebben. Er zijn wel meer tegenstrijdigheden bij Weingartner; in het boekje bij de cd is daar meer over te vinden.
Het eerste thema van het derde deel lijkt sterk geïnspireerd door het adagio uit Bruckners Achtste symfonie. Het middenstuk begint als een aria met pizzicatobegeleiding in gepunteeerd ritme, dat vervolgens in mineur grimmig wordt, om vervolgens terug te keren naar het hoofdthema, dat naar een geweldige climax gevoerd wordt. Aansluitend volgt het vierde deel, een fuga, ingezet door de strijkers, dan volgen de blazers met subtiele solo’s, waarna het orkest in volle sterkte zich op de fuga werpt.

Het is een merkwaardig werk, heterogeen van samenstelling: een symfonisch gedicht, twee Bruckneriaanse delen en een fuga (à la Reger). Ook al leunt het tegen grote voorbeelden aan en heeft het niet altijd het niveau en de overtuigingskracht van die voorbeelden, het boeit door de melodische inventie en de knappe orkestratie.

De Ouverture ‘Aus ernster Zeit’ is een pompeus gelegenheidswerkje uit het begin van de Eerste wereldoorlog à la ‘Wellingtons Sieg’ waarin De Oostenrijkse Kaiserhymne en het Duitse ‘Heil dir im Siegeskranz’ contrapuntisch verweven worden en de Marseillaise belachelijk wordt gemaakt. Een curieus stuk, waarbij Beethoven en Brahms om de hoek komen kijken.

Het Sinfonieorchester Basel geeft onder leiding van Marko Letonja voorbeeldige uitvoeringen van deze werken, prachtig ruimtelijk opgenomen en in sacd-formaat uitgebracht.