Els van Swol: Tweespraak - Muziek in de gedichten van Anna Enquist Uitgeverij Gopher, Harderwijk (2023) ISBN 9789083310770 127 blz., paperback

---

Els van Swol schreef onder bovenstaande titel een uiterst leesbaar en interessant boekje over de gedichten in de bundel Gedichten 1991-2012 van Anna Enquist die over muziek gaan. Zoals bekend studeerde Anna Enquist naast klinische psychologie ook piano en was ze lange tijd als psychologe werkzaam aan het conservatorium van Amsterdam. Veel van haar romans en gedichten gaan dan ook over muziek, vaak over concrete muziekwerken. In haar gedichten komen we componisten tegen als Sweelinck, Corelli, Bach, Mozart, Beethoven, Schubert, Schumann, Brahms, Tsjaikovski, Duruflé, Julius Röntgen en, jawel, Elvis Presley (muziek die haar dochter speelde).

Het boek heeft een heldere opzet. Ik citeer uit de gegeven toelichting:

‘Anna Enquist heeft in haar meeste dichtbundels gedichten opgenomen waarin een link met een muziekstuk wordt gelegd. Ik ga de bundels chronologisch na en interpreteer de muziek- gedichten daarin zoals die zijn opgenomen in Gedichten 1991- 2012. Na een algemene inleiding op de bundel zelf, doe ik dit woord voor woord, noot voor noot. Elke beschouwing over een gedicht wordt voorafgegaan door een introductie op zowel leven en werk van de componist als op het muziekstuk dat in het onderhavige gedicht van Anna Enquist centraal staat. Ik let hierbij op de context van het gedicht, intertekstuele verwijzingen, de structuur en compositie en de stijl. Slechts een enkel autobiografisch element van de dichter zelf komt aan de orde, zoals het overlijden van haar dochter dat de gedichten als een basso continuo draagt en schraagt.'

Lees Anna Enquists gedicht Erbarme dich:

 Met de dood in de auto door Vlaanderen, narcissen
zwaaien in koude wind, voor het eerst, voor het laatst.
Dat in zijn licht de dingen sublieme betekenis krijgen
blijkt nu niet waar, het Lam Gods legt het af.

Het beste is: staren in water, omgekeerd hangt de trillende
brug in de gracht. Zien hoe de Schelde met jeugdige
wanhoop over verloren schepen schuimt, resten van
Rome zeult onder zand in een tijdelijk, onrustig graf.

Wij kunnen zo tijdloos niet wiegen, wij hikken van woede
en zetten de zeilen bij om iedere grap,
iedere voetstap te bevechten op de grauwe leegte.

Bach vult de ruimte denderend. In de warme bloem
deinen we verdoofd door groen land.
Rondom slaan alle bomen uit, voor het laatst, voor het eerst.

Het hele boekje staat vol met rake opmerkingen, niet alleen van de schrijfster zelf, maar ook van de vele anderen, die zij citeert, waaronder Anneke Reitsma, Maarten Doorman en Enquist zelf.

Mooi is haar analyse van Ik speel de serenade van Suk uit de bundel Een nieuw afscheid (1984), die ze begint met het citeren van een aantal niet onverdeeld gunstige recensies van dat stuk van o.a. Lex van Delden en Alex van Amerongen. Ook haar opvatting van het stuk (ik vind het zelf een prachtig, jeugdig werk) blijkt niet erg positief. Ik kwam hier overigens wel een vreemde tekstvariant tegen: waar in mijn uitgave van dit gedicht staat:

Het meisje met de open
mond, de man in grijze jas krijgen
een wrange boodschap: het verouderend
orkest doet tijd met nadruk tikken

staat bij Els van Swol:

het verouderd orkest doet tijd met nadruk tikken.

Ik vind eerlijk gezegd de eerste versie begrijpelijker: terwijl de tijd met nadruk wegtikt veroudert het orkest, terwijl je in de tweede versie moet aannemen dat ‘verouderd' hier mede slaat op de stijl van de compositie.

De gedichten van Anna Enquist zijn niet altijd even gemakkelijk te doorgronden. Maar dit met grote eruditie geschreven boek biedt enthousiaste eerste hulp. Fijn ook de lijst van besproken composities die via YouTube te beluisteren zijn. Met klem aanbevolen.