Boeken
over muziek (algemeen)
© Emanuel Overbeeke, augustus 2020
Ted Gioia: Music - A Subversive History Basic Books, New York (2019) |
 |
De muziekwetenschap heeft de afgelopen vijftig jaar een enorme ontwikkeling doorgemaakt. Rond 1970 ging de meeste aandacht naar componisten, vooral zij die in hun tijd vernieuwend heetten te zijn. Kunst was overwegend autonoom en 'hoge kunst' kreeg veel meer ruimte dan 'lage'.
In die oriëntatie was de muziekwetenschap voor een deel een afspiegeling van het beschavingsideaal van de voorbije eeuw met de nadruk op verandering en vernieuwing. De groeiende artistieke waardering en sociale betekenis van popmuziek liet zijn sporen na (wat voorheen 'lichte muziek' heette werd uitvoerig en serieus bestudeerd). De reactie tegen moeilijke, moderne kunst en de (her)waardering van oudere, meer toegankelijk geheten muziek betekende op termijn meer aandacht voor componisten die minder of niet vernieuwend wilden zijn en in hun tijd soms meer succes hadden dan de gekende vernieuwers. De komst van mensen uit niet-westerse culturen maakte westerlingen meer bewust van de betekenis van culturele conventies en relativeerde indirect ook de idee van de esthetische autonomie. De studie van muziek ten tijde van oorlogen en dictaturen versterkte het belang van de context, mede doordat het neoliberalisme het belang van de commercie nog verder op de spits dreef.
Zo bezien is Ted Gioia's boek een perfect kind van deze tijd. Gioia is een Amerikaanse musicus en musicoloog die zich in eerdere boeken vooral heeft beziggehouden met jazz- en popmuziek. Die achtergrond is merkbaar in dit boek dat grotendeels handelt over de geschiedenis van de klassieke muziek maar die hij beschrijft vanuit de niet-klassieke muziek. Een samenvatting van zijn betoog is te vinden in het laatste hoofdstuk dat leest als een reeks van stellingen. De toon is die van de spreekwoordelijke laatste stelling en de inhoud zou dat zeventig jaar geleden ook geweest zijn, wat aangeeft dat het boek nu minder subversief is dan het geweest zou zijn toen Gioia zich voor muziek begon te interesseren. Vijftig jaar terug zou een niet-subversief boek geëindigd zijn met deze stellingen: vernieuwingen beginnen bij bijzondere eenlingen; vernieuwingen hebben sterk esthetische motieven; vernieuwers overtuigen door de kwaliteit van hun werk; drijvende krachten in de cultuur als geheel zijn het verheffingsideaal dat 'de hoge wereld' de rest van de samenleving probeert op te leggen.
Dan Gioia anno 2020: vernieuwingen beginnen in de marge; vernieuwers staan buiten de dominante cultuur; vernieuwingen slaan aan omdat ze commercieel levensvatbaar zijn als men de meest vernieuwende en bedreigende elementen ervan verzwakt of verwijdert; als de macht een initiatief van onderop overneemt is dat om zichzelf aan de macht te houden; de drijvende krachten in de cultuur zijn 'sexual references, celebrations of violence, allusions to altered minds, magic and superstition, and other indecorous matters' (blz. 343) en het officiële muziekleven deed en doet er alles aan om dit te ontkennen. De rol van seks en geweld als motor van de geschiedenis is voor hem zo vanzelfsprekend dat hij het niet nodig vindt daarover te psychologiseren of te moraliseren. Mensen die de ziel willen doorgronden dan wel de mens willen verbeteren komen nauwelijks in dit boek voor of het moeten de onsympathieke belichamers van het decorum zijn zoals de politie en de commercie dat zijn die koste wat kost hielpen bij het ophouden van een beschaafde façade. Zij zijn voor Gioia de boemannen van de geschiedenis.
Met die bril bekijkt hij de geschiedenis van de Oudheid tot nu. Dat leidt bij een specialist die een generalist wil zijn tot voorspelbare onevenwichtigheden. Bij de eerste eeuwen waarin dan al de onofficiële geschiedenis hem meer boeit dan de officiële, beroept hij zich regelmatig op publicaties die hij of niet noemt of die hij noemt in een eerder boek van hem dat ongetwijfeld niet iedereen paraat heeft. Doordat over het ene tijdvak meer materiaal beschikbaar is dan over het andere, komt zijn visie in het ene hoofdstuk beter over dan in het andere. Het deel over de Middeleeuwen is vooral gewijd aan de hoofse liefde en het deel over opera aan het besluit op te treden voor een breed publiek. Bachs liefde voor God heeft een sterk aardse component. Uiteraard is het geen toeval dat 'de opera der opera's' (Don Giovanni) handelt over een man die god noch gebod wil accepteren en leeft voor de bevrediging van zijn zinnen. De beroemdste en naar verluidt meest verheven klassieke muziek is een sublimering van het verlangen naar bevrediging van primaire verlangens.
Ook al meent Gioia dat zijn inzicht voor alle tijden en plaatsen opgaat, er zit in zijn betoog een groot verschil tussen de tijd voor en na Mozart. Gioia is over de jaren voor 1750 meer speculatief, noemt minder bronnen, schrijft minder gedreven (probeert meer wetenschappelijk te schrijven dan in het latere deel) en geeft minder voorbeelden. Na 1900 zit hij pas goed op zijn schrijfstoel: hij haalt er meer bij, kan soevereiner met de materie omgaan, besteedt veel meer aandacht aan niet-klassieke dan aan klassieke muziek en schrijft geïnspireerder en journalistieker. Hoe dichter we bij het heden komen hoe sterker zijn voorbeelden zijn. Hij komt veel meer uit voor zijn agenda die uitgroeit tot een cliché en hij lijkt het voorgaande betoog vooral nodig te hebben om aan te geven dat het in de geschiedenis volgens hem nooit anders is geweest. Als er sprake is van periodisering in de geschiedenis, dan zit de afbakening niet in verandering van stijl of wensen van wereldverbeteraars maar in verandering van techniek en organisatie waarop de macht meteen reageert door die in te palmen zodat het nieuwe zo snel mogelijk onschadelijk is.
Een van de prettige ontwikkelingen van de laatste vijftig jaar is dat de klassieke en de niet-klassieke wereld steeds meer voor elkaar lijken op te staan. In hoeverre Gioia met die ontwikkeling meegaat, is mij niet helemaal duidelijk. Zeer sterk benadrukt hij de eeuwenoude vijandschap in het klassieke kamp jegens sommige niet-klassieke muziek - soms heeft hij gelijk, soms absoluut niet, in ieder geval heeft het bij hem grote wonden geslagen. Dat klassieke muziek evenzeer over seks en geweld gaat, ziet zelfs een blinde, zeker een groot liefhebber van Mozart.
Het omgekeerde, waarover Gioia weinig zegt, is ook waar. Zoals klassieke muziek dezelfde basis heeft als populaire muziek, zo heeft populaire muziek dezelfde behoefte aan stilering. Het burgerlijke beschavingsideaal is, zo lijkt het voor Gioia, vooral een poging om die populaire basis te ontkennen, meestal met geweld. Het boek lijkt vooral geschreven te zijn vanuit een behoefte aan erkenning en daarmee vanuit een zowat traumatisch gevoel van achterstelling. Dat gevoel is terecht als het gaat om de sociale positie van niet-klassieke muziek, maar niet als gaat om de beleving bij veel liefhebbers van klassieke muziek (een willekeurige troubadour, Monteverdi, Mozart, Bellini, Debussy en Boulez zonder erotiek en sensualiteit is als een mens zonder hart; elke superieure muziek voert ons met genoegen in een ander domein en is daarmee even grensoverschrijdend als seks en religie); wellicht hadden de liefhebbers daar iets meer mogen benadrukken en de laatste jaren gebeurt dat gelukkig steeds meer. De culturele veranderingen van de laatste jaren waren gedeeltelijk nodig om daar iets aan te veranderen en Gioia's boek is een poging de nieuwe status te canoniseren. Voor een deel is het overbodig want het besef waarop hij zijn boek bouwt is van alle tijden. Het is ook tijdloos want met het besef van het belang van seks en geweld komen ook de weerstanden: het expressionisme dat graag de achterkant van de mens in beeld brengt floreerde het beste in tijden van oorlog. Het beschavingsoffensief was niet alleen een façade, maar ook een poging het bestaan leefbaarder te maken. Daarom zal Gioia's boek, ook als op zijn werkwijze niets zou zijn aan te merken, altijd een ongemakkelijke boodschap hebben, ongeacht hoe men er over denkt.