Audiotechniek

Wasrollen digitaal te beluisteren via Muziekweb

Als voorafje: de Centrale Discotheek in Rotterdam, een uniek instituut

	Rob Maas

Muziekweb is een activiteit van de Centrale Discotheek in Rotterdam (CDR), met sinds 1961 de onvermoeibare Rob Maas (1932) als drijvende kracht. En nog steeds bemoeit deze menigmaal gelauwerde pionier zich met de formule. CDR bouwde een imposante collectie muziek op die zijn weerga in Europa niet kent. Aangezien de Nederlandse platenbranche jarenlang niet wenste te beleveren - men was toen als de dood voor het fenomeen uitlenen - moest de CDR zelf importeren en deed dat met verve. Dat resulteerde in een klassiek lp-collectie waar zelfs de sjieke Rotterdamse platenwinkel van Rijken & De Lange niet aan kon tippen. (ik laat jazz en pop gemakshalve buiten beschouwing) De CDR was dankzij de tomeloze inzet van Rob Maas een van de allereerste instituten in ons land die een geautomatiseerd en geraffineerd opgezet reserveringssysteem hanteerden, zo ook de zgn. streepjescode (EAN-code) alsmede het werken met smaakprofielen op het moment dat haast niemand daar ooit van had gehoord.

Ook bracht de CDR langspeelplaten uit met Rotterdamse musici. Ik kwam er sedert 1971 en hoorde op een gegeven moment tot de intimi. Samen met de pianist/notaris Hans Oudenaarden mocht ik spitten in de stapels klassieke lp's die om uiteenlopende redenen uit de collectie waren gehaald. Daar zaten tientallen onbespeelde juweeltjes tussen met werken die je slechts in de encyclopedie zag. Als jonge oppasvader besteedde ik vervolgens menige avond om de uitgekiende 7 kleurcode stickers van de hoes af te peuteren zonder de folie te beschadigen.

Een nog piepjonge Yehudi Menuhin speelt onder het kritisch oog en oor van de componist de solopartij in Edward Elgars Vioolconcert (1929)

De tijden veranderen en ook de CDR
Maas en de zijnen voorzagen rond de eeuwwisseling het einde van de geluidsdrager, terwijl ook de gelddruk op de Rijnmondse subsidiekranen afnam. En alhoewel over de geschiedenis van de CDR een roman is te schrijven, beperk ik me tot hun jongste activiteit binnen hun Muziekweb*, want dat heeft maar liefst ruim 500 wasrollen uit de periode 1902-1925 aan de collectie toegevoegd. Op deze gedigitaliseerde rollen voornamelijk lichtklassieke en populaire muziek. De wasrol was een van de eerste geluidsdragers en werden geproduceerd in de jaren 1877-1930. Consumenten konden (voorbespeelde) rollen kopen of huren. De cilinders (zoals de wasrollen ook vaak worden genoemd) werden afgespeeld op een fonograaf.

De cilinders zijn te beluisteren via Muziekweb. Het merendeel is afkomstig van het UCSB (University of California Santa Barbara) Cylinder Audio Archive. Veel van het repertoire is internationaal, maar Nederlands product ontbreekt niet. Zo zitten er opnamen tussen van de cabaretier Koos Speenhoff en de acteur Nap de la Mar.

De cilinders die niet in het UCSB Cylinder Audio Archive aanwezig waren, zijn gerestaureerd door Tim de Wolf van Bureau voor Audio Archeologie te Soest. Van alle cilinders zijn transcripties gemaakt in verschillende kwaliteitsversies, waaronder ook 'high end' archiefkwaliteit.

De klankkwaliteit van wasrollen en van hun verdoekingen
Vooral uit de EMI-stal (straks eigendom van Sony! - sic transit gloria mundi) komen al enkele decennia verdoekingen van stokoude opnamen beschikbaar op lp en cd.
Door de jaren heen is menige restauratiemethode met meer of minder succes toegepast. Vele klachten betroffen het stukrestaureren van de opnamen, waardoor de levendigheid van de klank verloren ging. Een zekere soort studiotechnici - met meer liefde voor knopjes dan voor muziek en vooral doodsbang voor plaatruis - had een immer uitdijende baaierd aan effectapparatuur onder handbereik en maakte daar druk gebruik van. De liefhebber kan het zelf controleren: door de jaren heen kwamen verschillende labels met verdoekingen uit die allemaal verschillend klinken.

	Harry Coster

Harry Coster geluidsrestaurateur
Baanbrekend werk - dat internationaal niet onopgemerkt bleef - werd verricht door de Hilversummer Harry Coster. Zijn voortreffelijke inzet is onder meer te beluisteren op zijn eigen label Granny records met jazz en populaire muziek. Daarbij valt keer op keer op hoe goed - sinds de introductie van de microfoon, ruim een eeuw eerder - de opnametechniek al op dreef was. Ondanks dat de opnamen in mono werden vastgelegd, klinken ze menigmaal fris van de lever. Zoals bekend stamt stereo op lp uit 1957. Coster ontving diverse hoge onderscheidingen voor zijn werk en werd zelfs voor de felbegeerde Amerikaanse Grammy award genomineerd. Grammy voor Granny,
grapte het Goois matras.

Het 'ambiosonic' microfoonsamenstel van Nimbus

	Megatoeter van Nimbus

Nimbus Prima Voce cd's
Terwijl met name EMI - met zijn enorme en goedbewaarde historische catalogus - actief was met het CEDAR computerrestauratieprogramma gooide het inmiddels in 2001 overleden label Nimbus het over een andere boeg. In het in een 18de-eeuws Engels landhuis in Herefordshire gevestigd hoofdkantoor werd een aparte zaal gereserveerd voor de opstelling van een exponentiële hoorn en een bijzondere platenspeler. De rechte hoorn (dus zonder kromming) was van glasvezel, 6 meter lang, met een klankbekermiddellijn van 2 meter. De draaitafel was een Technics transcriptie-eenheid met variabel toerental van rond de 78 (in brede kring is bekend dat destijds toerentallen van 62 - 85 voorkwamen). Het bleek al een hels karwei, met veel onderzoekswerk aan fabrieksdocumentatie en partituren, maar ook gesprekken met zangtechniekspecialisten om voor een specifieke opname het juiste toerental te kunnen bepalen. Voor de klankbeker werd een samenstel van 3 microfoons opgesteld. Het beste groefcontact werd bereikt met uit Birma geïmporteerde cactus- en doornnaalden (jawel!) Dat gaf zowel qua klank- als aftasttechnisch betere resultaten dan met een diamantnaald. De combinatie van grote hoorn, zaalakoestiek en microfoontechniek kon frequenties tot 50Hz weergeven en de resultaten waren in alle opzichten indrukwekkend, met een prettig aandoende ruimtelijkheid rond de stemmen. Geen wonder dus dat de Prima Voce cd-serie van Nimbus een overrompelend succes was en al snel bijdroeg aan een kwart van de Nimbusomzet, maar aanmerkelijk meer nog aan de nettowinst omdat over historische opnamen geen royalties waren verschuldigd! Verbaast het dan nog dat EMI in de vakpers stevig afgaf op de Prima Voce aanpak? Maar EMI moest dan ook het 6500 euro per uur kostende CEDAR restauratiecomputerprogramma verdedigen...

Naalden te kust en te keur... Wist u dat trouwens dat de voorouders van Thomas Alva Edison uit Nederland kwamen? Ze woonden ergens in een van de toenmalige Zuiderzeehavens.

Nog niet gelukt: wasrollen in stereo?
Ik herinner me van zeker 35 jaar geleden een ingezonden brief over dit onderwerp in het toen gezaghebbende Engelse magazine Hifi News & Record Review en probeer hem hier vertaald te reproduceren:

"Toen de productie van wasrollen echt op gang kwam werden zangers/muzikanten gedwongen keer op keer hun bijdrage in de toeter te zingen. Het kwam voor dat zo'n zanger een dag lang zijn liedje moest herhalen. Vanzelfsprekend dodelijk vermoeiend. Maar het moest wel omdat er aanvankelijk geen methode was om rollen fabrieksmatig te vermenigvuldigen Op een gegeven moment werd een serie opnametoeters in een kringetje om de musici opgesteld en konden zodoende 6 tot zelfs 12 rollen simultaan worden opgenomen. In de marge - langs de omtrek - van de rol werden handmatig enkele opnamedetails ingegraveerd. Werktuigbouwkundigen gaan - zoals bekend - doorgaans consciëntieus te werk. Zo kreeg - zo wil de overlevering - de meest linkse wasrol de suffix a ingekrast en de meest rechtse f (of hoger). De lezer in kwestie stelde dat wanneer je met 2 grammofoons de a-rol en de f-rol gesynchroniseerd afspeelde en op band vastlegde, het resultaat een stereo-opname anno 1903 zou zijn. Het experiment mislukte omdat de synchroniciteit niet slaagde. Dat werd geweten aan de grammofoons, alhoewel die toen al in de studio door een gelijkstroommotor of een klokmechaniek werden aangedreven. In tweede instantie rees de vraag van welk dagdeel de rol afkomstig was. Want ook met 6 opnametoeters werd de hele dag productie gedraaid. Zodoende kon een en hetzelfde nummer uiteenlopende interpretaties opleveren. 's Morgens zing je immers frisser dan na 5 uur herhalen. En links een 'ochtendrol' en rechts een 'middagrol', het bleek een onmogelijke opgave. Dat werd de belangrijkste oorzaak waarom het zoeken naar synchroniciteit onbegonnen werk bleek."

Spelen in de toeters...

_________________
* Via alle bibliotheken in Nederland is muziek uit de collectie te leen. Muziekweb.nl is tegelijk catalogus, informatiebron en muziekgids. Meer dan 4 miljoen mensen raadplegen Muziekweb jaarlijks en luisteren daarbij naar ruim 10 miljoen muziekfragmenten.

index