Deze week vielen er bij het RPhO twee rake klappen: algemeen directeur Rob Overman vertrekt op korte termijn als gevolg van geharrewar tussen orkest en management, en Valery Gergiev gaf te kennen dat hij vanaf september 2005 niet meer beschikbaar is voor de functie van chef-dirigent. Het orkest moet dus op zoek naar een nieuwe directeur en een nieuwe dirigent.

Donkere wolken

Overman vertrekt, overmand door fors tegenstribbelende orkestleden die hem solistisch, dictatoriaal optreden verwijten en bovendien niet gecharmeerd zijn van zijn organisatorische kwaliteiten. Bestuurslid Ries Jansen wijt - aldus het Algemeen Dagblad - de problemen aan botsende zakelijke en artistieke belangen. Het conflict met concertmeester Kees Hülsmann zou daarvan een voorbeeld zijn. Voor de buitenstaander is het evenwel moeilijk om daarvan een goed beeld te krijgen en te meer omdat ieder weldenkend mens kan begrijpen dat zakelijke en artistieke belangen geen twee afzonderlijke grootheden zijn maar juist bij elkaar horen. Door artistiek goed te presteren wordt daarmee óók het zakelijke belang gediend; terwijl de artistieke prestaties zeker niet nadelig worden beïnvloed door een zakelijke aanpak binnen de contouren van het concertbedrijf. Integendeel! Men hoeft bovendien geen rekenwonder te zijn om dát in te zien.

Ambities

In de afgelopen jaren vertrokken drie directeuren onder druk van het orkest. Maar volgens Ries Jansen zegt dit niets over het orkest, maar wèl iets over de ambities ervan. Het is inderdaad een feit dat het RPhO - en daarin speelt Gergiev door de aanzuigende werking die van zijn positie uitgaat toch wel de belangrijkste rol - op het internationale vlak zijn partij behoorlijk wil meeblazen en dat dit met de nodige spanningen gepaard gaat. Het is dan des te belangrijker dat het management over de juiste communicatieve vaardigheden beschikt om die spanningen afdoende te kanaliseren. Op de een of andere manier lijkt dat niet gelukt te zijn en is het daardoor niet ondenkbaar dat het met de internationale ambities van het orkest nu goeddeels is gedaan. Zónder Gergiev zal het immers uitermate lastig worden om een wezenlijke rol op het wereldtoneel te spelen - waarbij het er minstens alle schijn van heeft dat Gergievs besluit niet los kan worden gezien van het vertrek van Overman (beiden kunnen goed met elkaar overweg, zo valt te horen en te lezen).

Ongelukkig was ook dat het orkest op de valreep besloot om de Amerikaanse toernee af te zeggen, naar het heet op grond van de oorlogsdreiging (Irak), maar deze 'actie' schoot bij zowel Gergiev als bij de directie in het verkeerde keelgat. Een orkest met internationale ambities en met het besef dat Gergiev daarin een zeer belangrijke rol speelt kan geen slechter besluit nemen dan zo'n toernee af te zeggen. Gergiev stond in de V.S. met lege handen en moest een beroep op zijn 'eigen' Kirov/Mariinski-orkest doen om de gaten te dichten.

Geen windeieren

Vriend en vijand zijn het wel over eens dat Overmans bewind het RPhO zeker geen windeieren heeft gelegd. Het orkest staat er in financieel opzicht florissanter bij, er kwamen additionele financiële middelen voor het Gergiev-festival in Rotterdam en de reguliere kaartverkoop ging met sprongen omhoog. Dat zijn belangrijke wapenfeiten en het is spijtig genoeg dat die uiteindelijk niet de doorslag hebben gegeven. Blijkbaar wordt er binnen het orkest van uitgegaan dat het vertrek van Overman niet tot al te grote financiële aderlatingen zal leiden - of dat het financiële belang ondergeschikt ondergeschikt wordt geacht aan de blijkbaar als zodanig ervaren negatieve gevolgen van Overmans solistische, dictatoriale optreden. Áls de aankondiging van Gergiev (ook) met het vertrek van Overman samenhangt is in ieder geval op dat punt sprake van een ernstige misrekening én dus ook miskenning van het belang van de rol van Overman.

Toekomst

Het internationale muziekbedrijf kampt met een tamelijk hardnekkige recessie: de spoeling is op alle fronten aanmerkelijk dunner geworden en in het domein van de orkesten wordt naarstig gepoogd om de inkomsten en belangen zo veel mogelijk op peil te houden. Daar waar de platenmaatschappijen verstek laten gaan zijn het soms de orkesten zelf die de productie en distributie van cd's in eigen beheer nemen. Er wordt wereldwijd naarstig gezocht naar creatieve oplossingen om de teruglopende bezoekersaantallen op te vijzelen.

Ons land is slechts van bescheiden afmetingen maar met het aantal orkesten zitten we desalniettemin vrij hoog te paard. Op het internationale vlak zou sec gesproken het Koninklijk Concertgebouworkest voldoende (moeten) zijn, wat trouwens door de hefboomwerking van orkest én dirigent(en) een als het ware natuurlijk proces is. Dit orkest heeft er om uiteenlopende redenen geen moeite mee om zowel grote dirigenten van naam aan te trekken als daaruit dé chef-dirigent te selecteren. De internationale reputatie en werkzaamheid van het KCO hangen niet samen met toevalstreffers, zoals de bereidheid van de tot grote promotionele hoogte gestegen Gergiev om zich vanaf 1995 aan het RPhO te verbinden, wèl was.

Kortzichtig?

Conflicten zijn gemakkelijker gelanceerd dan bedwongen. Als de geest eenmaal uit de fles is doen de argumenten er over en weer niet zo heel veel meer toe: in het moderne jargon heet het dan dat het conflict zijn eigen dynamiek heeft. Alleen de toekomst kan leren of het orkest verantwoord heeft gehandeld door het vertrouwen in Overman op te zeggen. Als Gergievs andere rol vanaf het seizoen 2005/6 met Overmans vertrek samenhangt, kan echter reeds nu worden vastgesteld dat de vertrouwensbreuk maar beter voorkomen had kunnen worden. Maar hetzelfde kan grosso modo ook worden gezegd van de geschrapte toernee naar de V.S. Vaak handelt men op grond van hetgeen zich op 'een' moment voordoet, zonder voldoende acht te slaan op wat er dáárna - vaak onvermijdelijk - komt. Dat lijkt dan op tunnelvisie.