Vóór kinderen en met kinderen: Mstislav Rostropovitsj en Galina Visjnevskaja

Vanochtend overleed, tachtig jaar oud, in een Moskous ziekenhuis de cellist, dirigent en pianist Mstislav ('Slava' voor zijn vrienden) Rostropovitsj. Hij was, met Pablo Casals, niet alleen de grootste cellist ooit, maar ook een begenadigd dirigent en inspirator. Tot op hoge leeftijd straalde hij de kracht en het elan van de jeugd uit en wist zich ook op vele fronten met de jonge generatie te omringen. Met zijn echtgenote, de Russische sopraan Galina Visjnevskaja, richtte Slava in 1991 de Vishnevskaya-Rostropovich Foundation (www.rostropovich.org/about_vrf.html) op met het doel om de gezondheidszorg voor kinderen in de voormalige Sovjet-Unie te verbeteren. Daarnaast houdt de organisatie zich bezig met vaccinatieprogramma's en de strijd tegen hiv/aids.

Slava was een zeer markante persoonlijkheid op zowel het concert- als het wereldpodium. De muziek mocht haar rechten opeisen, maar de mensen ook. Slava was ook bij het grote publiek geliefd, wat toch vooral te danken was aan zijn immense muzikale kwaliteiten en zijn sterke betrokkenheid bij de talloze schendingen van de mensenrechten. Hij verstond ook de publicitaire kunst om de demoraliserende uitwassen van het communisme effectief aan de kaak te stellen en betuigde hij zonder enige schroom zijn steun aan Aleksandr Solzjenitsyn, die met zijn tegen de stalinistische terreur gerichte boeken en geschriften bij de machthebbers in ongenade was gevallen. Slava's open brief aan Leonid Brezjnjev (de Pravda plaatste het epistel natuurlijk niet, de New York Times daarentegen wel) over de verstikkende culturele atmosfeer in het land en zijn al even openlijke steun aan de dissidente beweging kostte hem uiteindelijk het Sovjet-staatsburgerschap, maar niet nadat hij eerst als musicus door het regiem dood was verklaard. In 1974 verliet de houder van de Stalinprijs (1950) zijn vaderland met bloedend hart om zich met vrouw en kinderen in de V.S. te vestigen.

Rostropovitsj, die in 1942 zijn eerste celloconcert gaf en in 1964 in het toenmalige West-Duitsland zijn internationale doorbraak beleefde, heeft vele componisten geïnspireerd, waaronder Britten, Boulez, Schnittke, Lutoslawski, Dutilleux en Berio. Hij heeft in fonografisch opzicht vrijwel het gehele cellorepertoire op zijn naam staan, waarvan menige vertolking tot op de huidige dag onovertroffen is gebleven. Maar ook als dirigent bouwde hij in het Westen al snel een internationale reputatie op die er wezen mocht. Een van de vele hoogtepunten was de eerste uitvoering van Schnittkes Life with an idiot bij De Nederlandse Opera in 1992. De huisvriend van koningin Beatrix en prins Claus ontving in 2004 de Edison-prijs voor zijn gehele oeuvre.

Wat velen nog als de dag van gisteren in herinnering zal blijven was Slava's 'optreden' bij de inmiddels gevallen Muur van Berlijn in 1989. Thuis in Parijs had hij de indrukwekkende beelden op de Franse tv gezien en nam hij met zijn instrument het eerste de beste vliegtuig naar Berlijn. Hij liet zich vanuit het kantoor van de uitgever Alex Springer aan de Kochstrasse een stoel brengen en zette zich vlakbij het Checkpoint Charlie aan de sarabandes van Bachs cellosuites. Mstislav Rostropovitsj was ineens een straatmuzikant, die omringd door honderden toeschouwers, ter nagedachtenis van de vele gevallenen bij de Muur zijn muzikale wereld ontsloot. Indrukwekkende eenvoud, Slava ten voeten uit.

Zoals ook in mei 1966, toen Dmitri Sjostakovitsj kort na een uitvoering in de verstikkend-warme kleine zaal van de filharmonie in Jekaterinenburg zijn eerste hartaanval kreeg en werd opgenomen in het plaatselijke Sverdlovsk-ziekenhuis. Bij het hotel waarin de componist zijn intrek had genomen en vanwaar hij in allerijl naar het ziekenhuis was gebracht, dromden de mensen samen. Daaronder ook de met straatstof overdekte Rostropovitsj die direct na het bekend worden van het slechte nieuws naar zijn vriend was toegevlogen en bij gebrek aan een taxi een zojuist de luchthaven passerende motorrijder had aangehouden en spontaan bij hem achterop was gesprongen.

In 1990 kreeg de inmiddels 63-jarige, internationaal gevierde musicus zijn Russische paspoort weer terug en werd hem in zijn vaderland een groots welkom bereid dat wereldwijd via de tv werd uitgezonden. Slava en Galina waren diep geroerd en genoten er zichtbaar van.

Vanavond haalde ik weer eens die prachtige dvd uit de kast met alle cellosonates van Beethoven door twee begenadigde Russische musici: de cellist Msistlav Rostropovitsj en de pianist Svjatoslav Richter, een opname uit 1964 (Edinburgh, Usher Hall, EMI 492.848-9). Groots en meeslepend. Verdere woorden overbodig...