Sonya Yoncheva (Desdemona) en Aleksandrs Antonenko (Otello) (Metropolitan Opera, oktober 2015)

Een recente uitgave op dvd en Blu-ray biedt ons een 'politiek correcte' visie op Verdi's Otello met een voorstelling uit de Met waarin de hoofdpersoon nu eens geen zwart geschminkte neger met kroeshaar is. Dat past dus niet meer in de moderne tijd waarin bij ons Zwarte Piet opeens niet meer zwart mag zijn en waarin de zijpanelen van de Gouden Koets moeten worden overgeschilderd omdat zij herinneren aan een verleden waarin slavernij een belangrijke economische factor was.

Zulk gedrag is natuurlijk onzin en minstens zo verwerpelijk als wat wij ermee trachten te verbergen. Het verleden verandert er niet door en afgezien van het feit dat dit doet denken aan de tijd van Stalin, toen op officiële Russische foto's voormalige politieke leiders opeens waren weggeretoucheerd, is er ook nog een andere negatieve factor. Als we alles uitvlakken wat in onze ogen onacceptabel is, lopen we de kans dat komende generaties zelfs geen weet meer hebben van wat ooit een historische realiteit is geweest. Maar misschien past dat bij de huidige mentaliteit, zeker in Nederland. Tenslotte doen wij nog altijd pogingen onze eigen oorlogsmisdaden in Nederlands-Indië te ontkennen en ook vragen wij ons nog steeds niet af hoe het kon gebeuren dat in WOII percentueel wel heel erg veel joden, zigeuners en homoseksuelen uit ons land konden worden weggevoerd.

Witwassen
Terug naar Otello aan de Met en naar Shakespeare's Othello, waarvan het Nationale Theater in Den Haag onlangs een voorstelling presenteerde waarin juist onze houding ten aanzien van de huidskleur van de titelheld centraal kwam te staan. Ook dat is aanvechtbaar. Zowel Shakespeare's stuk als Verdi's opera draait niet om de huidskleur van de hoofdpersoon, maar om het sociale en emotionele isolement dat daar het gevolg van was. Hier is geen sprake van racisme, maar wordt getoond dat het constante gevoel om een buitenstaander en zelfs een outcast te zijn zelfs de sterkste geest te gronde kan richten. 1)

Het 'witwassen' van Otello, duidelijk ten koste van de psychologische diepgang, past in hetzelfde kader als de pogingen van Lotte de Beer om Die Zauberflöte te ontdoen van alle vrouwonvriendelijke en racistische trekjes. Ik begrijp dat niet zo goed, maar nog minder begrijp ik de verontwaardigde reacties. Mozart's muziek is schitterend en een aria als 'Dies Bildnis' behoort zelfs tot de geniaalste muziekdramatische momenten in zij hele oeuvre, maar al een halve eeuw geleden kwam ik tot de conclusie dat het libretto van Schikaneder een letterlijk onbegrijpelijke chaos is.

Feiten
Het lijkt echter dat noch Lotte de Beer noch de fanatieke bewonderaars van de 'authentieke' Zauberflöte het complete libretto echt goed gelezen hebben. Dat geldt ook voor Eva Peek, die in NRC-Handelsblad van 21 april een ietwat warrige, matig onderbouwde reactie gaf op deze kwestie. Het lijkt of iedereen verblind wordt door de halo van humanistische principes en maçonnieke mystiek dat rond het werk hangt. Voorzover ik mij herinner, heb ik in mijn hele leven maar één enscenering gezien die mij dramaturgisch een beetje overtuigde, namelijk die van David Pountney tijdens de Bregenzer Festspiele 2013 (klik hier).

Ook op deze kwestie zal ik hier niet verder ingaan. Ik beperk mij tot het signaleren van enkele feiten en laat de rest over aan de goede verstaander:
- feit 1: alle positieve handelingselementen (toverfluit, klokkenspel, drie knapen) komen uit de sfeer van de Koningin van de Nacht;
- feit 2: alle vrouwonvriendelijke opmerkingen, het racisme en de sadistische behandeling van Monostatos vinden we bij Sarastro en zijn volgelingen;
- feit 3: Sarastro zingt zijn 'In diesen heiligen Hallen kennt man die Rache nicht' al vrij snel nadat hij Monostatos heeft laten afranselen voor iets wat hij zelf als 'wijze heerser' had moeten voorzien en voorkomen. (Het schijnt zelfs dat hij in de originele opzet Pamina voor zijn eigen genoegens had laten ontvoeren.) 2)

Herschrijven
Waartoe deze ontwikkeling nog gaat leiden, moeten we afwachten. Als Sinterklaas het in de toekomst zonder Zwarte Piet moet stellen, zal de Marschallin in Der Rosenkavalier ongetwijfeld ook afscheid moeten nemen van haar Mohammed en wie weet welke politiek incorrecte zaken daarna nog in andere opera's en toneelstukken ontdekt worden. Volkomen absurd natuurlijk. Componisten en schrijvers werkten in hun eigen tijd en voor hun eigen publiek en het 'herschrijven' van hun geesteskinderen komt overeen met het overschilderen of anderszins bedekken van geslachtsdelen op schilderijen en beeldhouwwerken. Ten aanzien van Otello en Die Zauberflöte komt daar nog bij dat goede operacomponisten - en daartoe mogen Verdi en Mozart toch zeker wel gerekend worden - zich bij iedere noot lieten inspireren door het libretto. Met andere woorden: bij een ander libretto hadden zij gegarandeerd andere muziek geschreven!

Psychologische achtergrond
Van Shakespeare's en Boito's Ot(h)ello, door Jago gesierd met aanduidingen als 'moor' en 'diklip', kan ik mij moeiteloos voorstellen dat hij op het slagveld een rots in de branding is, maar dat zijn zelfvertrouwen verschrompelt in het sociale contact met de verfijnde Venetiaanse geldadel. Dat plus een onder Venetianen totaal andere verhouding tussen mannen en vrouwen dan waarmee hij in Afrika was opgegroeid, maakt het ook aannemelijk dat hij meteen na zijn huwelijksnacht ten prooi valt aan de machinaties van Jago. Het enige zwakke punt in Boito's verder geniale libretto is dan ook, dat juist dat element onderbelicht blijft voor wie niet bekend is met Shakespeare's eerste bedrijf.

In de Met-productie van Bartlett Sher (klik hier voor de recensie) ontbreekt die psychologische achtergrond. Callas zei ooit over Tosca dat zij na talloze repetities en voorstellingen nog steeds niet begreep hoe de pathologisch jaloerse hoofdpersoon werkelijk in elkaar zat. Zoiets geldt ook voor deze 'blanke' Otello. Zijn onbeheerste drift en ongefundeerde jaloezie lijken niet gevoed door externe factoren, maar geheel voort te komen uit zijn eigen, in dat geval waarschijnlijk sterk schizofrene persoonlijkheid. Nog afgezien van het feit dat diverse uitlatingen van Jago daarmee in de lucht komen te hangen, roept dat de vraag op hoe deze kennelijk labiele en onberekenbare man zich ooit heeft kunnen ontwikkelen tot een gerespecteerd en succesrijk legerleider.

Zie ook Verdi's Otello: Tragedie van twee eenzame zielen.

_________________

1) Deze problematiek wordt nader uitgewerkt door Jan Kott in zijn standaardwerk Shakespeare tijdgenoot (Moussault 1964, p. 91-114); zie ook Tragedie van twee eenzame zielen
2) Overigens kan er een verklaring gevonden worden voor de dramaturgische chaos in het libretto van Die Zauberflöte . In een in 1963 verschenen analyse in de Schriftenreihe über musikalische Bühnewerke poneert Thilo Cornelissen de stelling dat oorspronkelijk de Koningin van de Nacht als 'positief' personage geplaatst was tegenover de 'negatieve' Sarastro. Toen de compositie tot halverwege de eerste akte (tot na het 'hm-hm-hm-kwintet') gevorderd was, bleek een ander theater met een soortgelijk gegeven te komen. Schikaneder en Mozart besloten daarop - aldus T.C. - het roer volledig om te gooien, maar tijdgebrek en de vooral op theatraal amusement gerichte mentaliteit van Schikaneder maakten dat het tekstboek alleen op de belangrijkste punten aan de nieuwe situatie werd aangepast.

Home  -  Actueel  -  Audio  -  Muziek  -  Video  -  Boeken  -  Links