Muziek (algemeen)
Piano-luthéal uit 1922 herontdekt
© 1994 Aart van der Wal
In de vioolpartij van Maurice Ravels Tzigane staat vermeld: "Violon et piano (ou luthéal)". Wat is nu die luthéal? Eigenlijk een op nogal bijzondere wijze geprepareerde vleugel, die de bespeler in staat stelt om de klankkleur van het instrument ingrijpend te veranderen. Met vier registerknoppen kunnen de verschillende klankregisters apart worden aangesproken of gecombineerd: klavecimbel, cymbaal, harp/luit, enz. Na inschakeling van bijv. het klavecimbelregister hangen de stalen contactpennen niet meer dan een millimeter boven de snaren. De pennen raken de snaren pas vanaf mezzoforte en ontstaat de klankkleur die sterk aan dat van het klavecimbel verwant is, maar wel met het dynamische bereik van de vleugel! Bij het harpregister rusten dunne viltjes op alle snarenkoren, exact op de helft van de snaarlengte, waardoor het geheel een octaaf hoger klinkt en flageolettonen ontstaan. Wanneer de beide registers worden ingeschakeld, ontstaat de typische klank van de Hongaarse cymbalom.
In Ravels Tzigane-partituur uit 1924 worden aanwijzingen gegeven voor 'clavecin basse' en 'clavecin dessus', 'harpe tirée basse' en 'harpe tirée dessus' (de registers aan weerszijden van het klavier). Deze registers zijn onafhankelijk te bedienen, zodat zowel in de bas als in de diskant geheel verschillende registers en dus klankkleuren kunnen worden gebruikt.
Speurtocht
Het bijzondere mechaniek werd in 1922 door de Belg George Cloetens ontworpen. En het was de violist Theo Olof die met zijn speurtocht naar het verloren gewaande instrument de stoffige geschiedenis van het luthéal nieuw leven inblies. Hij vond het enige nog bekende exemplaar tenslotte in het instrumentenmuseum van het Brusselse conservatorium, ingebouwd in een De Pleyel-vleugel uit 1911. Dit instrument bevond zich in een zeer deplorabele toestand, maar volgens de meereizende, bekende piano-technicus Evert Snel uit Werkhoven was deze De Pleyel-luthéal nog wel degelijk te restaureren. Nadat deze uiterst lastige klus was geklaard, stond in april '79 de enige nog bekende luthéal gereed voor de uitvoering van Ravels Tzigane. Het duo Olof/Wayenberg legde voor EMI de fonografische wereldpremière vast (die opname is helaas al lang en breed uit de catalogus verdwenen).
Het is niet duidelijk hoe Ravel met het instrument in aanraking kwam, maar wel staat vast dat de eerste uitvoering van de Tzigane met piano-luthéal plaatsvond in 1924, in de Parijse Salle Gaveau, door de violist Samuel Dushkin en de 'luthéalist' Beveridge Webster. Ravel moet het instrument ook hebben gebruikt voor L'Enfant et les Sortilèges, ongetwijfeld geboeid door de betoverende, zeer bijzondere effecten die het mechaniek kan oproepen. Het voor de première gebruikte instrument is naar alle waarschijnlijkheid verloren gegaan tijdens een grote brand die ook de Salle Gaveau in de as legde.
De tand des tijds had de in Brussel gevonden De Pleyel met het luthéal-mechaniek uiteraard niet ongemoeid gelaten en daarom besloot Evert Snel tot een tour-de-force: de bouw van een nieuw luthéal-mechaniek in een moderne concertvleugel. Als importeur en distributeur van de vermaarde Italiaanse Fazioli-vleugel lag het voor de hand om de luthéal dus in een Fazioli te bouwen.
Wereldpremière
Het resultaat van 600 arbeidsuren kon onlangs bewonderd worden aan de hand van een live-concert door het duo Emmy Verhey/Carlos Moerdijk in het domein van Chapel Studio in Tilburg. In de fraaie akoestiek van het geheel verbouwde en nu als opnamentudio ingerichte kerkje bleek dat een wonderlijke en zeer boeiende gebeurtenis. Niet in de laatste plaats door de zeer spirituele bijdrage van Carlos' moeder, Marie-Cécille Moerdijk (de moeder van Carlos), die als hommage ook de eerste cd met het luthéal-programma kreeg uitgereikt. En weer was er een wereldpremière, nu op cd!
De luthéal biedt niet minder dan zestien combinaties en dat opent, om met Carlos Moerdijk te spreken, grote perspectieven voor de contemporaine toondichters! Wie neemt de handschoen voor de piano-luthéal op?