Interview

De nieuwe man achter het
best bewaarde geheim van Europa:

Celso Antunes,

chef-dirigent van het Groot Omroepkoor

 

© Carine Alders, december 2008

Klik hier voor de website van Carine Alders

 

Het Groot Omroepkoor repeteert Missa di Gloria van Puccini. "Het mag best een beetje meer swingen. Er zit nog teveel viezigheid in." Dirigent Jaap van Zweden zet nogmaals in. Achter hem zit op een stoel een tweede kapitein. Hij leest mee in de partituur. Knikt, fronst zo nu en dan. Soms maakt hij oogcontact met het koor, of heft hij zijn arm. Van Zweden geeft het koor een aanwijzing. De tweede man staat op van zijn stoel en vertelt de dirigent hoe hij het met het koor gerepeteerd heeft. Van Zweden knikt, zo moet het inderdaad. Dirigent nummer twee vouwt zijn handen als in een smeekbede en vraagt het koor 'please do it'. Van Zweden zegt vergoelijkend dat hij het nog maar één keer gevraagd heeft. Wat hij niet heeft gezien, is dat zijn schaduw dit moment achter zijn rug meedirigeerde.  Celso Antunes, de vaste dirigent van het Groot Omroepkoor sinds augustus dit jaar, coacht zijn zangers terwijl Van Zweden dirigeert. Een koordirigent speelt regelmatig de tweede viool.

Hoe is het om je instrument (het koor) voor een uitvoering uit handen te moeten geven? "Het hoort bij deze baan, ik wist waar ik aan begon," zegt de hartelijke Braziliaan zonder enige terughoudendheid na afloop van de repetitie. Zijn werkkamer oogt kaal, hij is nog maar net begonnen in Hilversum. "Bij mijn aantreden lag het hele seizoen al vast, ik zou zelfs niet één keer op de bok staan in een uitvoering." Hij zit er niet mee. "Ik leer enorm veel van de grote dirigenten waar ik mee samenwerk en heb het erg naar mijn zin. Ik heb er nooit een probleem mee als een dirigent een andere visie heeft op een werk. Ik lever een afgerond product, maar de dirigent is vrij om het te transformeren. Het koor is er flexibel genoeg voor. Het wordt wel een probleem - ik noem geen namen - als het tempo zo laag wordt dat mijn zangers blauw aanlopen. Sommige orkestdirigenten begrijpen niet wat zingen is. Ik merk het ook vaak bij orkesten: ze weten niet hoe ze adem moeten halen. Brendel, de grote pianist, die wist het wel. Je hoort het verschil meteen."

De samenwerking met Jaap van Zweden is uitstekend. Na afloop van de pianorepetitie omhelzen de twee elkaar ten teken van verstandhouding. Antunes legt de procedure uit: "Ik repeteer twee dagen met het koor vanuit mijn visie. Vervolgens leidt Jaap een pianorepetitie met het koor. Ik ben op de achtergrond aanwezig. Dan verandert hij dingen, dat vind ik prima." Vervolgens is er een repetitie met orkest en uiteindelijk wordt het stuk uitgevoerd. Op de vraag of hij er dan ook bij is, reageert Antunes bijna verontwaardigd. Hij veert op en zegt: "Vanzelfsprekend ben ik daarbij! Over het algemeen geniet ik van de muziek." Relativerende humor is hem niet vreemd. "Ik maak wel altijd mentale aantekeningen, probeer er weer van te leren. Bij het Groot Omroepkoor hebben we sinds kort ook een evaluatiecommissie, daar bespreken we concerten. En het nieuwste is dat we nu ook repetities opnemen. Heel leerzaam."

Ervaring doorgeven

Leren en inspireren, daar draait het om bij Celso Antunes. In september 2008 werd hij benoemd tot hoofd van de vakgroep koordirectie aan het conservatorium van Genève. "Ik had inmiddels veel ervaring opgedaan met verschillende koren in Europa, het leek me een goed moment om door te geven wat ik geleerd heb. Dus ik schreef een sollicitatiebrief." Tot zijn eigen verbazing werd hij uitgenodigd voor een gesprek. Hij schiet in de lach. "Sterker nog, ik werd verkozen boven collega's met een geweldige reputatie."

 
  Celso Antunes
   

Het staat niet in zijn contract, maar voor Antunes is het een vanzelfsprekend onderdeel van zijn werk: de passie voor koormuziek uitdragen. "We doen weer mee aan de Koorbiënnale in Haarlem. Ook tijdens Europa Cantat in Utrecht zijn we van de partij. Dat is het grootste amateurkoorfestival in Europa. Daar moet je als Groot Omroepkoor bij zijn. Je moet laten zien wat het hoogste niveau is, dat inspireert." Om die reden is er ook een open repetitie, waarbij iedereen na afloop vragen mag stellen. "Dirigenten van amateurkoren zijn vaak zo druk met de basis, het stuk tot een goed einde brengen, dat ze niet toekomen aan de muziek. Ik wil ze laten ervaren dat juist door de lat hoger te leggen, de basis vanzelf beter wordt. We moeten met het koor meer tussen de amateurkoren staan, de aanvoerdersrol vervullen. Ons doel is om aan het roer te staan met het Groot Omroepkoor. Wij zetten de koers uit en inspireren anderen om te volgen."

Het Groot Omroepkoor kent ook een stagekoor, waarbij derde- en vierdejaars hoofdvakstudenten zang na een voorbereidende periode meedraaien in een productie van het koor. Een kolfje naar de hand van de geboren leraar. "Ik wil de banden met zangdocenten verder aanhalen. Zangers worden niet opgeleid om in een koor te zingen. Vroeger ging het ook nog wel eens mis, dat moet ik toegeven. Koordirigenten gingen niet altijd zorgvuldig met stemmen om. Dan waarschuwden docenten 'ga niet bij een koor, want dat kost je je stem.' Nu is het veel beter. Moderne dirigenten zijn veel adequater opgeleid. En gastdirigenten worden er op geselecteerd. Ik moet mijn zangers beschermen."

Koordirigenten

Antunes is een van de weinige dirigenten die zowel koren als orkesten leiden. Hij weet dus waar hij het over heeft als hij praat over het verschil tussen een koor- en een orkestdirigent. Hoe komt het toch dat koordirigenten zelden voor een orkest staan? "Het verschil in koor- en orkestdirigenten zit deels in technische vaardigheden," legt hij uit terwijl hij een heel precieze vierkwartsmaat gebaart. "Verder heb je in het vak koordirectie verschillende pedagogische stromingen die zeer effectief werken voor een koor, maar niet voor een orkest. Koordirigenten leren weinig over instrumentatie en orkestklank. Ze zijn door hun opleiding dus beperkt. Maar het psychologische aspect is misschien nog wel veel belangrijker. Koordirigenten zijn vaak zo esoterisch: 'Speel als een vogel die door het luchtruim zweeft'. Een instrumentalist kan daar niks mee. Moet het harder, zachter, sneller? Bij zangers werkt dat wel. Ik ken eigenlijk maar één grote persoonlijkheid die ermee weg kwam, Carlos Kleiber. Ik hoorde hem de meest vage aanwijzingen geven en het orkest dééd het gewoon."

Antunes heeft er voor gekozen het beste uit twee werelden te combineren. "Mensen denken vaak in hokjes. Koordirigenten kunnen alleen koren dirigeren. Bij mij is dat anders. Koordirigenten en zangers hebben het voordeel dat ze de oude muziek van Ockeghem, Josquin en Machaut kennen. Dat heeft mij enorme inzichten gegeven voor latere werken. Die oude muziek is allemaal vocaal. Dat missen orkestdirigenten." Antunes heeft zijn hele leven gezongen en als solist veel geleerd van dirigenten als Holliger, Harnoncourt en Gardiner. "Maar dat leven is nu voorbij," grinnikt hij. "Ik wil echt de ervaring van beide kanten - koor en orkest - niet missen. Er gaat niets boven de menselijke stem als instrument, als expressie. Ik heb gekozen voor een dubbelleven." Op de vraag of hij andere dirigenten kent die beide disciplines combineren moet hij even nadenken. "Nee eigenlijk niet," is de conclusie. Wellicht komt daar verandering in. Met zijn collega's in Genève heeft hij een deal gesloten: twee studenten uit zijn koorklas volgen lessen orkestdirectie en in ruil daarvoor geeft hij koordirectie aan twee studenten uit de orkestklas.

Best bewaarde geheim van Europa

Opgeleid aan de Universiteit van São Paulo kwam de talentvolle Braziliaan al op jonge leeftijd met een studiebeurs naar Europa om in Keulen verder te studeren. Na afronding van zijn studie in 1990 werd hij chef-dirigent van het Neues Rheinisches Kammerorchester. Vanuit Keulen veroverde hij Europa als dirigent. Steeds meer koren wisten hem te vinden: het SWR Vokalensemble Stuttgart, de BBC Singers, het Vlaams Radio Koor. In 2002 strikte het National Chamber Choir of Ireland hem. "Het was een periode van opbouwen, en dat is arbeidsintensief. Het succes bleef niet uit, maar helaas zag het bestuur vooral de commerciële voordelen daarvan. We moesten backing vocals gaan doen voor U2. Daar heb ik een grens getrokken. Helaas zakt het koor nu weer af. Er is geen koortraditie in Ierland." Monica Damen, manager van het Groot Omroepkoor, hoorde en zag Antunes aan het werk in Ierland. Ze nodigde hem uit voor een gastdirectie en het klikte. "Ik kende het Groot Omroepkoor van live-opnamen, maar ik had ze nog nooit live gezien of gehoord. Ik bezoek veel concerten door heel Europa, dus als ik ze nog nooit gehoord had, dan kent niemand ze." De Nederlandse omroepstructuur maakt dat de programmering van het Groot Omroepkoor weinig flexibel is. Het weerhoudt de hartstochtelijke koorman er niet van ambities te koesteren. "Ik wil dat we veel meer a capella gaan zingen. En dat we internationaal veel meer aan de weg timmeren. Dat moet gewoon, we moeten op zoek naar mogelijkheden. Het Groot Omroepkoor is van exceptionele kwaliteit, het grootste koor in Europa en onze buren weten het niet eens. Ik zei nog tegen de sollicitatiecommissie: jullie zijn het best bewaarde geheim van Europa."

Heeft ieder koor z'n eigen geluid, net als bij orkesten? "Ja zeker! Het SWR Vokalensemble, de BBC Singers en het Groot Omroepkoor zijn mijn meest geliefde vocale ensembles ter wereld. De verschillen zijn duidelijk, bijvoorbeeld in hoe ze met dynamiek omgaan. Kenmerkend voor het Groot Omroepkoor is de enorme flexibiliteit in de klank doordat hun repertoire zo divers is. Van oude muziek via klassiek en romantisch tot hedendaags. "I love it terribly. Zo stijlvol als ze Händel zingen, en dan een totaal ander geluid voor Kagel. Dat is iets wat ik wil koesteren en ontwikkelen."

"Ik zou graag het aandeel nieuwe muziek verder uitbreiden, meer premières doen. Componisten zijn zich niet bewust van het feit dat er een koor is met 74 zangers waarvoor ze fantastische dingen kunnen schrijven. Dat moet toch een avontuur zijn? Schrijven voor een groot koor moet net zo vanzelfsprekend worden als schrijven voor een symfonieorkest. Dit koor is uniek, het moet een eer zijn om daar iets voor te componeren."


index

Home  -  Actueel  -  Audio  -  Muziek  -  Video  -  Boeken  -  Links