DVD-recensie

Een mysticus in woord en beeld

© Aart van der Wal, december 2015

Arvo Pärt werd kortgeleden tachtig (hij werd geboren in Paide, Estland op 11 september 1935). Wie hem ziet ontkomt niet aan het beeld van een vriendelijk ogende oude opa die met eindeloos geduld naar zijn muzikale kinderen en kleinkinderen omziet en hen met goede raad en daad bijstaat: de musici die begeesterd van zijn muziek zo dicht mogelijk bij de Grote Meester willen verkeren om zijn ervaring en kennis als componist op te zuigen. Tegelijkertijd is het een merkwaardige geschiedenis: wie naar zijn eerste drie symfonieën luistert kan zich waarschijnlijk dan pas goed voorstellen welke enorme reuzenzwaai Pärt uiteindelijk maakte: die van de (nog steeds voor velen ontoegankelijke) seriële muziek naar die van de tintinnabuli-stijl, een componeertechniek die geacht wordt een mystieke, zo niet metafysische wereld zo niet te ontsluiten, dan toch op te roepen, een wereld ook van een weldadige muzikale rust, van muzikale stilte en - voor sommigen - van niet minder weldadige muzikale verdoving. Aan de basis van Pärts 'belletjesmuziek' (tintinnabuli) staat een simpel raamwerk dat bestaat uit een eerste en tweede stem, waarvan de eerste voortkomt uit de pure tonicadrieklank en de tweede diationisch statig voort mag schrijden. Het heeft zo op het oog (partituur) en oor niet zoveel om het lijf en zo bekeken mag Pärts muziek als minimalistische creatie worden beschouwd. Mogelijk verklaart dat ook de grote populariteit ervan: eenvoudig, structureel gemakkelijk overzienbaar, allesbehalve cerebraal en dus direct aansprekend. Men hoeft zich niet echt in te spannen om deze muziek te begrijpen, zelfs niet bij een eerste keer beluisteren. Kom daar bij de meeste eigentijdse componisten maar eens om. Dat zo op het oor positieve beeld heeft een niet geringe keerzijde: het sjabloneachtige karakter dat in zijn stukken is ingeslopen en het vervolgens ontbreken van enigerlei creatieve progressie. Het beeld van Pärts tintinnabuli-stijl werd medio jaren zeventig neergezet en is sindsdien onveranderd gebleven. Musici van grote naam en faam hebben zich door de jaren heen rond het werk van Pärt hebben geschaard en daaraan diverse kwalificaties verbonden. Gidon Kremer: "Arvo has his own unique language, and not a single note in his score is random. It's like a magic language." Paul Hillier: "You can just take a few bars and look at what's going on and you know that you get something special. That's the quality of the music." De componiste Sofia Goebaidoelina: "He has created an art that speaks to us all. All of us need it." Vooral die opmerking van Goebaidoelina is nogal zonderling wanneer we bedenken dat haar muziek dat nu juist niet doet: die spreekt toch bepaald niet tot ons allemaal. Ik zou eerder zeggen: alleen tot de 'happy few'. Laat staan dat we dus allemaal aan haar werk behoefte zouden hebben! Maar goed, het kan verkeren zal ik maar zeggen.

In de door Robert Wilson fraai geregisseerde en gefilmde documentaire The Lost Paradise volgen we de componist tijdens de productie van het theaterstuk Adam's Passion (dat dus op de andere dvd los werd uitgebracht). De film gaat dieper in op Pärts manier van componeren, de stilistische eigenschappen daarvan en de spiritualiteit die Pärt al decennialang door zijn muziek heeft gewoven. Zowel Pärt als Wilson gaan ons daarin voor en dat doen ze met de daarvoor vereiste overtuigingskracht. Hoewel deels monochroon past het beeld van de grote fabriekshal van een verlaten scheepswerf in de haven van Tallinn naadloos bij zowel de muziek van Pärt (met fragmenten uit Sequentia, Adam's Lament, Tabula rasa, Miserere, Credo, Für Alina en Spiegel im Spiegel) als bij de beelden van Wilson. Er schuilt ook een symbolische betekenis in de keus voor deze locatie: de werf dateert nog uit het tsarenrijk en werd door de machthebbers van de voormalige Sovjet-Unie gebruikt om er onderzeeboten te bouwen. Dat militaristische verleden is geschiedenis geworden, nadat het nieuwe en vrije Estland daarmee had afgerekend. Pärt is de componist en feitelijk ook het muzikale symbool van dat vrije Estland, al woont hij al jaren in Duitsland.

Adam's Passion vormt de weerspiegeling van het menselijk drama in zijn meest universele vorm, muzikaal gedragen door het bekende Pärt-recept: gestileerde orthodoxe koorzang en zacht zwevende meanderende strijkers, met de bekende cesuren en tintinnabuli. Over de uitvoering niets dan goeds: iedereen op en naast het podium trekt werkelijk alles uit de kast om Pärts mystieke wereld alle denkbare reliëf te verlenen. De belichting is net zo ingenieus als de regie. Op YouTube kunt u alvast voorproefjes van een en ander vinden.

index