DVD-recensie

Chasa Mengelberg, 'dochter' in de Zwitserse Alpen

© Aart van der Wal, november 2012

Chasa Mengelberg, het chalet van Willem Mengelberg in Zwitserland

Een film van Benno Hofer
Onderzoek, adviezen en gesproken tekst: Frits Zwart*, Willem Mengelberg Stiftung & Nederlands Muziek Instituut

Willem Mengelberg Stiftung 2012 • 25' •

www.willemmengelberg.nl/chasa.htm
www.willemmengelberg.nl
www.nederlandsmuziekinstituut.nl

Willem Mengelberg (Utrecht 1871 - Zuort 1951), chef-dirigent van het Concertgebouworkest van 1895 tot 1945, kwam in de zomer van 1910 tijdens een bergwandeling voor het eerst in aanraking met het idyllische, op ruim 1700 meter hoogte gelegen Zuort, in het sprookjesachtige bergdal Unterengadin in het Zwitserse kanton Graubünden. De Nederlandse dirigent verbleef toen in het dichtbij gelegen kuuroord Val Sinestra (in 1972 omgebouwd tot hotel), tevens het vertrekpunt voor menige stevige tocht door de bergen (Mengelberg was een geoefende bergwandelaar).

Val Sinestra

Daar, in Zuort, met slechts een boerderij (Hof Zuort), besloot hij een stuk land te kopen om daarop een huis te zetten. Nauwelijks een jaar later, in 1911, werd - aan de hand van door Mengelberg zelf gemaakte ontwerptekeningen - met de bouw ervan begonnen. Het moet een enorme klus zijn geweest, want het duurde tot 1922 alvorens het chalet in gebruik kon worden genomen.
Willem had zijn aanleg voor architectuur van niemand vreemd: zijn vader was beeldhouwer en schilder van religieuze voorstellingen, evenals zijn broer Hans, bovendien ontwerper en maker van glasobjecten. Dan was er zijn broer Otto die zich eveneens intensief met glaskunst bezighield. Willem had zich nog in zijn jonge jaren in het atelier van zijn vader in de beeldhouwkunst verdiept, wat hem later prima van pas kwam bij de inrichting van het chalet.

Zuort was niet meer dan een gehucht en is dat ook gebleven. De naam is Reto (Alpen)-Romaans, mogelijk afgeleid van 'surd' (doof'), wat dan weer verband zou kunnen houden met het overstemmende geluid van twee beken die daar samenkomen: de Aua da Lavger en de Aua Chöglias. De naam van het gehucht komt voor het eerst voor in een geschrift uit 1482, waaruit blijkt dat de naburige gemeente Sent het toen in bruikleen heeft gegeven.
Ook na de dood van Willem Mengelberg in 1951 is het gehucht niet wezenlijk veranderd: de boerderij staat er nog steeds, evenals het huis van Mengelberg, 'Chasa Mengelberg', het 'Drachenhaus' (het Drakenhuis, waar het personeel was ondergebracht) en de later, van 1920 tot 1924, in opdracht van Mengelberg gebouwde kleine kapel (als Mengelberg er was werd het daarin aangebrachte carillon vrijwel dagelijks bespeeld: zelfs het Wilhelmus klonk er regelmatig, waarschijnlijk tot de verbazing van gasten en omwonenden). Het moet een waar eldorado zijn geweest. Zelf zei de kinderloos gebleven Mengelberg erover: "De Chasa is mijn dochter, het orkest mijn zoon."

V.l.n.r. de kapel, de Chasa, het 'Drachenhaus' en de Hof Zuort (klik hier voor een grotere afbeelding), met op de achtergrond de Piz Muranza (2641 m)

De Zuhof nu, in de zomer een ideale pleisterplaats voor wandelaars en hikers

Voor zijn vrouw Mathilde (Tilly) gold dat zeker niet, want ze kwam er niet graag. Willem daarentegen placht er begin juni al zijn intrek te nemen, terwijl Tilly hem dan pas in de loop van augustus volgde, waarna het paar aan het eind van die maand of uiterlijk begin september (met het nieuwe concertseizoen alweer in aantocht) gezamenlijk terugreisde. Gasten waren er in de zomermaanden in de Chasa overigens genoeg, waaronder de violist Fritz Kreisler, de componist Richard Strauss, Frederick Steinway, zoon van de bekende pianofabrikant, zangeres Aaltje Noordewier-Reddingius, minister Herman van Karnebeek, prins Hendrik, de echtgenoot van konigin Wilhelmina en jhr. W.F. Roëll, kamerheer in buitengewone dienst.

	Willem Mengelberg

Na de dood van Mengelberg (hij stierf op 21 maart 1951 in het chalet, een week voor zijn tachtigste verjaardag en kort voor de opheffing van het hem door de Centrale Ereraad in het kader van de Wet Zuivering Kunstenaars opgelegde dirigeerverbod) werd het huis met de bijgebouwen nog lange tijd gebruikt, dit in overeenstemming met Mengelbergs uitdrukkelijk wens dat ze na zijn dood dienst zouden doen als zomerverblijf voor 'Musiker aller Welt'. Het beheer kwam in handen van de Zwitserse Chasa Mengelberg Stiftung. Een speciaal hiervoor bestemd legaat van Mengelberg hielp bij de instandhouding van het complex. Twee gepensioneerde leden van het Concertgebouworkest hebben in niet geringe mate bijgedragen aan het conserveren van het gastenverblijf: violiste Etty Bijsterus-Heemskerk en hoornist Adriaan van Woudenberg.

Maar in 2010 werd alsnog besloten om zowel Chasa als bijgebouwen te verkopen: de beheers- en onderhoudskosten waren inmiddels niet meer op te brengen. De nieuwe eigenaar werd, met steun van de gemeenten Sent en Ramosch, de voormalige arts Peter Berry uit Sankt Moritz, die bijna plechtig verklaarde al het mogelijke te zullen doen om het gehele complex zo goed en zo waardig mogelijk in stand te houden. Wel werd, om de kosten te drukken (of de opbrengst te verhogen, het is maar hoe het wordt bekeken) de exploitatie van de Zuhof als 'Stube' en pension voortgezet. Het belangrijkste was dat chasa en gastenverblijf niet ten offer zouden vallen aan de commercie, maar in stand blijven als culturele uitvalsbasis. Het zal niet alleen dirigent Riccardo Chailly, die in de zomer van 2010 voor het eerst het voormalige zomerimperium van Mengelberg bezocht, als muziek in de oren hebben geklonken.

De van deskundig commentaar voorziene en zeer geslaagde film (de beelden zijn ronduit schitterend) van Benno Hofer, gelardeerd met muziekfragmenten uit Mengelberg-opnamen en beelden van de dirigerende en zich verpozende Willem Mengelberg, zal voor menigeen een eerste kennismaking zijn met Chasa Mengelberg en misschien zelfs wel met de dirigent Mengelberg, maar voor wie dat niet genoeg is, nog een stap verder wil zetten, kan zowel het chalet en de bijgebouwen bezoeken als genieten van de werkelijk schitterende natuur in dit deel van Zwitserland: de Engadin, tevens een gebied waar vele bekende kunstenaars hun voetstappen hebben gezet, zoals Herman Hesse, Richard Wagner, Thomas Mann, Friedrich Nietzsche, Richard Strauss, Arturo Toscanini en Herbert von Karajan. In de winter is het bovendien een indrukwekkend en ruim opgezet skigebied met als middelpunt het mondaine Sankt Moritz, waar de 'jetset' zich maar al te graag laat zien.
En dan is er natuurlijk hotel Saratz in Pontresina, in de Engadin, waar Richard Strauss menigmaal zijn vakanties doorbracht. Nog in 1947, twee jaar voor zijn dood, schreef hij vanuit Pontresina aan de Zwitserse muziekcriticus Willi Schuh:

"Wir sind gestern in Zarathustra-Nebel gehüllt bei strömendem Regen glücklich hier angekommen und fühlen in Saratz's unvergleichlichem Familienheim uns beinahe so wohl wie zu Hause. Es gibt nur ein Engadin auf der ganzen Welt, wir sind hier restlos begeistert und schlürfen die Luft der Gemsen wie französischen Champagner! Kein Wunder, dass der gute Nietzsche hier übergeschnappt ist."

Een jaar later componeerde Strauss er zijn 'Vier letzte Lieder'. nog steeds achtervolgd door de verwoesting van de vele cultuurschatten en de Duitse nederlaag in 1945, en feitelijk net zo'n banneling als Mengelberg en net zo verliefd op de Engadin. Hotel Saratz, waar ook Herman Hesse logeerde, die hem geen blik waardig had gekeurd en op wiens gedichten en die van Eichendorff die laatste vier orkestliederen waren gecomponeerd. En dan was er nog die derde, die na de oorlog eveneens langdurig in Zwitserland verbleef: Furtwängler. Laat ik maar zeggen dat toeval bestaat.

De in het door Louis Gauthier fraai ontworpen boekje gestoken dvd is een aanrader, niet alleen voor de Mengelberg-liefhebber, maar ook voor degenen die geïnteresseerd zijn in de Nederlandse muziekgeschiedenis, waarop Willem Mengelberg een halve eeuw lang, van 1895 tot 1945, een belangrijk stempel heeft gezet.

_________________
Frits Zwart is onder meer directeur van het Nederlands Muziek Instituut en nauw betrokken bij het Willem Mengelberg-archief. Hij schreef o.a. een uitvoerige biografie over de dirigent (Willem Mengelberg - Een biografie 1871-1920, 448 blz., Prometheus, ISBN 90 5333 740 7)

index