Messiaen: Saint François d'Assise.

Camilla Tilling (De engel), Rod Gilfry (Saint François), Hubert Delamboye (De melaatse), Henk Neven (Frère Léon), Tom Randle (Frère Massée), Donald Kaasch (Frère Élie), Armand Arapian (Frère Bernard),
Het Residentie Orkest, Koor van De Nederlandse Opera.
Dirigent: Ingo Metzmacher.
Regie: Pierre Audi.

(Het Muziektheater, Amsterdam, mei/juni 2008).

Opus Arte OA 1007 D (3 dvd's)

---

Na twee indrukwekkende concertante uitvoeringen onder leiding van respectievelijk Kent Nagano (1986) and Reinbert de Leeuw (2000) dirigeerde Ingo Metzmacher de eerste scenische voorstelling in Nederland van Saint François d'Assise van Olivier Messiaen. Hij deed dat in zijn laatste productie als chef-dirigent van De Nederlandse Opera en daarmee revancheerde hij zich behoorlijk voor de matige, soms zelf belabberde indruk die hij tot dan toen in Het Muziektheater gemaakt had. Zijn aanpak miste de spanningsbogen en de warmte die enkele jaren geleden de voorstellingen onder Nagano tijdens de Salzburger Festspiele zo onvergetelijk hebben gemaakt (nadat Esa-Pekka Salonen op zijn beurt het werk daar ook veel te analytisch had neergezet), maar dat deed niets af van de precisie en de luciditeit waarmee hij deze gigantische partituur neerzette.

Metzmacher had echter wel het grootste geluk ter wereld, want met alle respect voor het KCO dat de voorstellingen oorspronkelijk had zullen begeleiden: de 20ste-eeuwse Franse muziek behoort nog altijd tot de specialiteiten van het Residentie Orkest - en dat was te horen! Zoals de geesten van Mengelberg en Mahler nog altijd boven het KCO lijken te zweven, zo lijkt het RO nog altijd geïnspireerd door Willem van Otterloo, of beter: door het triumviraat Van Otterloo-De Roo-Citroen, die gedrieën het Haagse ensemble tot zo'n gigantische hoogte hebben opgestuwd. De voorstellingen in Het Muziektheater, tijdens het Holland Festival 2008, werden muzikaal onvergetelijk, maar hoe superieur het Residentie Orkest zich bij die gelegenheid geweerd heeft, besefte ik pas goed dankzij de inmiddels verschenen dvd's. De luxueuze spreiding over drie schijfjes bood daarbij gelukkig alle ruimte voor een maximale geluidsopslag, zowel in conventioneel stereo als in een werkelijk adembenemend surround-effect. Het geluid beluisteren via de televisie is niet verboden, maar deze uitgave vraagt om een versterker en mooie luidsprekers!

Zweverige ideologie
Dat ik dat alles met zoveel enthousiasme neerschrijf, is op zich al een bewijs voor de kwaliteit van de uitvoering, want om heel eerlijk te zijn: Saint François d'Assise is niet 'mijn ding', zoals dat tegenwoordig heet. Tijdens de voorstellingen onder Salonen in Salzburg kwam ik zelfs al tot de voorbarige conclusie dat ik dit werk voortaan maar beter kon mijden, maar toen Nagano de leiding overnam, zat ik toen in de Felsenreitschule toch weer op het puntje van mijn stoel.

Vijf uur lang braaf en zweverig muziektheater over de relatie tussen de mens en God is nog tot daar aan toe, al zal iedereen die iets weet van de 'historische' Franciscus en diens plaats binnen de rooms-katholieke kerk, de benadering van Messiaen toch als ietwat goedgelovig moeten afdoen. De gezagsgetrouwe naïveteit ligt er bovendien duimendik bovenop, zowel in het door de componist zelf vervaardigde libretto waaraan zelfs de meest conservatieve Vaticaanse geestelijke zich niet zal kunnen storen, als in de muziek, die werkelijk geen onconventionele noot bevat. Dat Messiaen desondanks blijft boeien, en niet alleen door zijn melodische en instrumentale vondsten, maar zelfs door zijn harmonische dieptewerking, bewijst wat voor een groot componist hij is geweest. Wat had deze man de wereld niet kunnen schenken, als hij bij al zijn muzikale talenten ook een beetje revolutionair bloed of in ieder geval een beetje meer eigenzinnigheid had bezeten!

Muzikale architectuur
Wie bereid is de diep gelovige componist te volgen in zijn mystieke contemplaties, vindt in Saint François d'Assise een muzikaal bouwwerk dat niet alleen door zijn fascinerende muzikale taal en zijn grote betrokkenheid de grootste bewondering verdient, maar ook om zijn architectonische structuur. Terecht viel regisseur Pierre Audi voor zijn enscenering dan ook terug op de theatrale dimensies die hij had ontwikkeld voor Wagners Der Ring des Nibelungen. Andermaal had hij het orkest achterop het toneel geplaatst, terwijl het grootste deel van de handeling zich daarvóór voltrok, waarbij het voortoneel zich zelfs uitstrekte tot in de toeschouwersruimte.

In het theater ging de ruimteverdeling van Audi soms ten koste van de helderheid en kregen de instrumentale nuances niet altijd de aandacht die zij verdienden, maar het theatrale effect was overweldigend. Zelfs op het grootste televisiescherm is die ruimteverdeling minder evident, maar daar staat tegenover dat de muziek hier het volle pond krijgt. Natuurlijk, het 'erbij zijn' blijft een unieke ervaring, met niets te vergelijken, maar toch levert het bezit van een goede geluidsinstallatie soms voordelen op waar geen theater en geen concertzaal tegenop kunnen...

Suggestiviteit en dramatiek
Binnen de gigantische toneelruimte kwam Audi trouwens tot een dramatisch sterke geleding. Tijdens de eerste scenes was de aandacht geconcentreerd op het voorste deel van het toneel, de ruimte waar zich het aardse lijden afspeelde. In de tweede akte kwam hij tot steeds meer dieptewerking, als een opening naar een andere wereld, terwijl in het derde bedrijf een enorme koepel boven het orkest de hemelse sferen symboliseerde op een manier die zich over het hele Muziektheater leek uit te strekken.

De suggestiviteit van deze benadering en de dramatische kracht van Audi's productie ging hand in hand met zijn gave om het toneel te bevolken met menselijke karakters die moeiteloos stand houden tegenover de overweldigende visuele werking van de toneelbeelden en de belichting van Jean Kalman. De prachtige scene met de melaatse, een doorleefde rol van Hubert Delamboye, zo vol twijfels en wrok als Franciscus vol van vertrouwen is, werkt hier zelfs sterker dan ooit.

De ware grootheid van Audi's personenregie bleek echter uit de portrettering van de titelrol zelf. In de eerste scene van het laatste bedrijf, als Franciscus de stigmata ontvangt, rijst die rol zelfs boven de grootsheid van koor en orkest uit, maar toch zitten de mooiste momenten eerder in de voorstelling. Tijdens de voorstellingen in Het Muziektheater overtuigde de bariton Rod Gilfry door een kleine indispositie niet altijd voor honderd procent, maar voor de opname werd hij kennelijk op zijn beste momenten gevangen en dat levert fascinerend muziektheater op. De persoonlijkheid van deze zanger kennen we al sinds zijn Don Giovanni onder Gardiner, zijn vocale kracht is boven elke twijfel verheven, maar de camera maakt ons daarbij deelgenoot van een al dan niet gespeelde ontroering, die aan deze uitgave een extra dimensie verleent. De confrontatie die je thuis als kijker met deze Franciscus hebt, is in het theater ten enen male onmogelijk!

Superieur operakoor
De bijdragen van de overige solisten, met voorop de Engel van Camilla Tilling en de kwajongensachtige Frère Massée van Tom Randle, en bovenal het als altijd superieure koor van De Nederlandse Opera ronden de voorstelling op hoog niveau af. De verzorging van beeld en geluid (de NPS presenteert zich bij deze uitgave terecht als co-producent) onttrekt zich aan iedere kritiek en wat mij betreft, is dit naast Lady Macbeth de belangrijkste dvd-productie die tot nu toe door De Nederlandse Opera. Helemaal geen minpuntje? Ja toch. Ik ben namelijk nog steeds niet overtuigd door de oplossing van Audi voor de Franciscus' preek tot de vogels, waarvoor hier een groepje kinderen werd ingezet. Leuk effect, zeker als je een lange avond een beetje wilt 'breken', maar een feit blijft dat kinderen en dieren op het toneel de aandacht afleiden van waar het om gaat. Dat werd heel duidelijk tijdens de voorstellingen in Het Muziektheater. De dvd toont nogmaals dat deze oplossing bovendien niets toevoegt of verduidelijkt.