Svetlanov (met de pianist Emil Gilels) tijdens een concert in Moskou

"Ik mag hopen dat ik niet het lot zal delen van mijn collega's die gedwongen waren te emigreren": de noodkreet van een dirigent die aan de dijk was gezet door een decreet van de Russische minister van cultuur. Wanneer werd dit geschreven? In de Sovjetperiode, toen Dmitri Sjostakovitsj vreesde voor zijn leven, toen Solsjenytsin, Kondrashin, Rostropovitsj, Visjnevskaja en vele anderen hun heil moesten zoeken in het buitenland? Kunstenaars die voor de apparatsjiki golden als landverraders omdat zij zich vrij wilden kunnen uiten?

Nee dus. De brief, getiteld »Hoe ik uit Rusland verjaagd werd in tijden van democratie en glasnost«, dateert uit het jaar 2000 en was gericht aan 'tsaar' Vladimir Poetin, de huidige Russische president, lang nadat de Sovjets aan de kant waren geschoven. De auteur van het verbitterde epistel was Jevgeni Svetlanov, die meer dan veertig jaar voor het Staatssymfonieorkest had gestaan en wiens carrière nu naargeestig eindigde. Ook bij andere Russische orkesten was hij niet meer welkom. Toen hij kort daarna, in mei 2002 stierf, prees Poetin hem als 'één van de laatste giganten van de Russische cultuur'...

Vanwaar deze tragische afloop van een glanzende carrière? Svetlanov zelf vermoedde een van bovenaf aangestuurd complot, maar een orkest kan na lange jaren uitgekeken raken op zijn dirigent, vooral als die autocratische trekken heeft en over weinig sociale vaardigheden beschikt. De tijden waren veranderd. Ook Svetlanovs prestige-orkest werd onderworpen aan de tucht van de markt. Musici die hij jarenlang had kunnen kneden, maakten gebruik van de nieuwe vrijheid. Zij liepen over naar orkesten die met westerse dollars werden gefinancierd of vertrokken naar het buitenland. Het werd steeds moeilijker om de hoge standaard te handhaven waarom het Staatssymfonieorkest beroemd was.

Svetlanov had het er moeilijk mee, maar ook hij combineerde het werk in Rusland met lucratieve buitenlandse contracten. Zo leidde hij 'ons' Residentie Orkest van 1992 tot 1999. Met veel succes: ik koester de herinnering aan diverse Mahlers, een gedenkwaardige Alpensinfonie van Richard Strauss, een heel mooie Psyché van César Franck. Hij opende veel Haagse oren voor onbekende Russische muziek met fantastische uitvoeringen van Tanejevs Vierde symfonie en de Vijfentwintigste van Miaskovski. Met zijn wat boerse kop bracht hij een enorm fluïdum over op de musici. Toch was hij niet helemaal de dirigent die het orkest verwachtte. Daarvoor was de stugge maestro te weinig communicatief. Hij wilde niet beleefd handen schudden met de geldschieters. Hij voer liever met zijn werphengel het Scheveningse zeegat uit.

Svetlanovs ouders waren zangers in het Bolsjoi Theater en zo stond kleine Jevgeni al vroeg op de planken als het kind van Cio-Cio-San in Puccini's Madama Butterfly. Zijn mentor als dirigent was Aleksandr Gauk, de oprichter van het Staatssymfonieorkest. Ook zijn pianodocent Heinrich Neuhaus had hoge verwachtingen van hem, maar de dirigeerstok trok meer, al heeft Svetlanov ook mooie kamermuziekopnamen gemaakt. In 1955 werd hij assistent-dirigent bij het Bolsjoi.

De topdiva van het Bolsjoi, Galina Visjnevskaja, beschrijft in haar memoires hoe Svetlanov ('een lompe, onredelijke man') chef-dirigent werd nadat Aleksandr Melik-Pasjajev in ongenade was geraakt. Zij noemde hem een 'jong dictatortje dat de macht met twee handen had aangegrepen'. Svetlanov heeft nooit last ondervonden van het Sovjetregime dat zoveel anderen het werken onmogelijk heeft gemaakt. Integendeel, er zijn momenten aan te wijzen waarop hij dankbaar profiteerde van de excommunicatie van anderen. Toen Aleksandr Melik-Pasjajev in ongenade viel wegens een voorzichtig geformuleerd democratiseringsvoorstel bij het Bolsjoi Theater, nam Svetlanov dien positie als chef-dirigent maar al te graag over.
Het Staatssymfonieorkest, dat hij in 1965 ging leiden, was het visitekaartje van de USSR en alle machtswisselingen en koerswijzigingen overleefde hij moeiteloos. Toen aan het eind van de Sovjetperiode een grote groep kunstenaars een brief aan Boris Jeltsin schreef om blijdschap uit te spreken over de nieuw verkregen vrijheid, weigerde Svetlanov te tekenen: hij was toch altijd vrij geweest?

	Svetlanov (r.) met Aram Katsjatoerjan (l.) in Moskou

Inderdaad is hem nooit veel in de weg gelegd als het ging om artistieke keuzes. Hij werd algemeen geacht als leidende Russiche dirigent. Zijn autoriteit was zo groot dat hij ook muziek heeft gedirigeerd waarmee anderen minder gemakkelijk weg kwamen, zoals de muziek op joodse thema's van Sjostakovitsj, wiens zoon Maksim in 1966 zijn assistent werd. Hij was zo bezeten van muziek dat hij daarbuiten nauwelijks interesses had, zeker niet voor politiek. Hij had geen tijd voor kritiek op het regime. De keerzijde van de medaille was dat geen voormalige dissident of balling hem steunde toen hij ten slotte zijn eigen orkest verloor. Hij kreeg gewoon een koekje van eigen deeg, vonden ze. Leedvermaak is menselijk...

En toch was Svetlanov een geweldige dirigent. Toen zijn Melodyia-opname van de symfonieën van Tsjaikovski in het Westen doordrong, was de opwinding groot. Hier was iemand aan het werk die met precisie alle noten hoorbaar maakte, alle aanwijzingen opvolgde en ondanks die nauwgezetheid een enorme dramatiek wist te bereiken die ver afstond van de hyperromantische opvatting van veel andere dirigenten. Voeg daarbij een verbluffend mooie klankkleur en Svetlanovs reputatie was gevestigd. Mijn eerste Svetlanov-plaat was een Melodyia-lp van Sjostakovitsj' Achtste symfonie. Een indrukwekkende uitvoering waaraan ik nog steeds elke andere afmeet.

Geen enkele andere Russische dirigent heeft zoveel opnamen gemaakt. Eén van zijn grote prestaties is de 'Anthologie van de Russische symfonische muziek', waarin niet alleen Tsjaikovski, Borodin, Rimski en Skrjabin een prominente rol speelden, maar ook Tanejev, Kalinnikov, Arenski, Ljadov, Liapoenov en vele anderen. Als enige dirigent durfde hij het aan alle 27 symfonieën van Miaskovski op te nemen, een project waaraan hij bijna failliet ging toen geen platenmaatschappij bereid bleek ze uit te brengen. Hij financierde dat toen maar zelf via het label Russian Disc. Jarenlang stond zijn Moskouse flat vol met de 16-cd-boxen. Via een Amerikaanse internethandelaar kwamen ze uiteindelijk terecht bij liefhebbers zoals ik...
Zijn autoritatieve Sjostakovitsj-vertolkingen maken nog steeds indruk, zijn Prokofjev wat minder. Heel veel componisten uit de Sovjetperiode (Esjpai, Katsjatoerjan, Sjebalin, Sjstjedrin) heeft hij gedirigeerd. Met de avant-garde had hij geen affiniteit, zoals ook blijkt uit zijn eigen, onversneden conservatieve composities.

	Svetlanov bij het graf van Rachmaninov

Svetlanov editie

Gevraagd naar zijn favoriete plaatopname voor het onbewoonde eiland, antwoordde Svetlanov: "Ik ga helemaal niet naar een onbewoond eiland. Ik ga op een ster zitten met de partituur van de Symfonische Dansen van Rachmaninov". Geen wonder dat zijn opname van dat werk zo opwindend is. Die bevindt zich in de nieuwe Svetlanov-uitgave die nu bij stukjes en beetjes door Warner wordt uitgebracht. Daarbij veel opnamen uit de 'Anthologie' en veel andere voor de hand liggende Russen: de symfonieën van Tsjaikovski (plus Manfred), Borodin, Skrjabin, Miaskovski en Sjostakovitsj. Verder muziek waaraan Svetlanov zijn hart had verpand, zoals de symfonieën van Hugo Alfvén, Debussy's La Mer (dat hij zesmaal opnam), Mahler, die hij beschouwde als het grootste genie ooit, en kamermuziek van Medtner. Voor Bach en Mozart was hij ongeschikt, getuige de dikke soep die hij ervan kookte. Maar in zijn 'eigen' repertoire is deze dirigent een gigant geweest aan wie deze uitgave zeker recht zal doen. De eerste worp bevat een twintigtal cd's, maar uiteindelijk zal de serie 80 stuks omvatten die tot in de herfst van 2010 verschijnen. Ik zie ernaar uit (meer informatie op www.svetlanov-evgeny.com).

Levensloop

6 september 1928: geboren in Moskou.
1948 Studie muziekpedagogiek aan Gnessin-Instituut Moskou.
1951 Studie conservatorium Moskou.
1955 Assistent-dirigent Bolsjoi Theater Moskou.
1962 chef-dirigent Bolsjoi Theater
1965 chef-dirigent Staats Academisch Symfonie Orkest van de USSR (later Staats Academisch Symfonie Orkest van Rusland). Daarnaast benoemingen bij andere orkesten, o.a. het Residentie Orkest Den Haag (1991-1999)
1999 Eredirigent Bolsjoi Theater
2000 Ontheven van zijn post bij het Staats Academisch Symfonieorkest.
4 mei 2002: gestorven in Moskou.

Tot nu toe beluisterd (Svetlanov-editie):

Rachmaninov: Symfonische dansen, Vorst Rostislav, Vocalise, opname 1993 (Warner 5101 14505-2).
Skrjabin: Symfonieën 1-3. Promethée. opname 1996. (Warner 5101 14508-2, apart verkrijgbaar als 5101 14502-2, 14503-2 en 14504-2).
Glazoenov: Raymonda, opname 1961 (Warner 5101 15591-2, 2cd's)
Alfven: Symfonie nr.4, opname 1989. Debussy: La Mer, opname1993 (Warner 5101 145509-2).
Al deze opnamen door het Staatssymfonieorkest van Rusland o.l.v. Jevgeni Svetlanov.

Medtner: Vioolsonate (met Aleksandr Labko, viool), Pianokwintet (met Borodin Kwartet), opname 1968. Jevgeni Svetlanov, piano. (Warner 5101 14518-2).

Reeds verschenen, o.a.:

Rachmaninov; Symfonieën 1-3, De rots, Het dodeneiland.
Medtner: Pianowerken.
Svetlanov: Symfonie nr.1.
Kalinnikov: Symfonieën 1-2.
Tsjaikovski: Manfred-symfonie
Moesorsgi/Ravel: Schilderijententoonstelling
Stravinsky: Petroesjka, Le sacre du printemps.