CD-recensie

© Siebe Riedstra, maart 2023

Left Hand Legacy is de titel van deze cd, het eerste deel van een project dat gewijd is aan de werken voor piano linkerhand die gecomponeerd werden voor de Oostenrijkse pianist Paul Wittgenstein. Het is een initiatief van de Nederlandse pianist Folke Nauta (1974). Nauta zag net als Wittgenstein een bloeiende carrière wreed verstoord door een hardnekkige blessure (focale dystonie) aan zijn rechterhand en houdt zich al langere tijd bezig met repertoire voor de linkshandige pianist. Nauta studeerde in 1997 met onderscheiding af aan het Conservatorium van Amsterdam. Zijn docent was Jan Wijn (1934-2022), die eveneens het gebruik van zijn rechterhand verloor door focale dystonie en zich daarna toelegde op het repertoire voor de linkerhand.

Paul Wittgenstein (1887-1961) verloor in de Eerste Wereldoorlog zijn rechterarm, maar weigerde zijn loopbaan als pianist op te geven en ontwikkelde een volwassen speelmethode voor de linkerhand alleen. Hoe hij dat voor elkaar kreeg is nog een verhaal apart. In het krijgsgevangenkamp tekende hij op een houten kist een pianoklavier met de juiste afmetingen, waarop hij de vingerzettingen en speelmogelijkheden kon nabootsen. Wittgenstein was de zoon van de schatrijke grootindustrieel Karl Wittgenstein - en broer van de filosoof Ludwig - en kon het zich permitteren om opdrachten te geven aan de grootste componisten van zijn tijd. Zo ontstonden pianoconcerten voor de linkerhand van Ravel, Prokofjev, Strauss, Britten, Hindemith en Schmidt. Wittgenstein beschouwde die stukken als zijn persoonlijk eigendom, niemand anders mocht ze spelen en hij maakte naar believen veranderingen (in het concert van Ravel!!) of speelde ze helemaal niet, zoals de concerten van Prokofjev en Hindemith. Behalve pianoconcerten voor de linkerhand gaf Wittgenstein opdrachten voor de nodige kamermuziekwerken in diverse bezettingen. De meest voorkomende bezetting is die voor piano, klarinet en strijktrio, op deze uitgave vertegenwoordigd met het kolossale kwintet van Franz Schmidt.

Het oudste werk op deze cd is van de Oostenrijker Josef Labor (1842-1924), huisvriend van de familie Wittgenstein, waar muziek in een hoog aanzien stond. Labor was vanaf zijn derde jaar blind, en genoot niet alleen groot aanzien binnen de familie, maar was ook goed bevriend met Johannes Brahms. Nog voor Wittenstein uit krijsgevangenschap was teruggekeerd had Labor voor hem al werken voor de linkerhand geschreven, en hij zou dat blijven doen. Daaronder zijn drie Konzertstücke (1915, 1916, 1923), een Serenade met blazers (1921), een Pianokwartet en het werk dat op deze cd zijn plaatpremière krijgt, de Derde Vioolsonate uit 1916. Een volbloed romantisch werk, in niets van dat van Brahms te onderscheiden, met een verbazingwekkende factuur: op geen enkel moment wordt de luisteraar zich bewust van het feit dat hier niet sprake is van tweehandig pianospel. In zijn toelichting maakt Nauta melding van de grote verering die Labor binnen cde familie Wittgenstein toeviel, waar men hem naast de vijf grote componisten Haydn, Mozart, Beethoven, Schubert en Brahms een zesde plaats gunde.

Hans Gál ontving in 1926 een opdracht van Wittgenstein, nog ruim voordat hij wegens zijn joodse afkomst zijn geboorteland verliet. Gál (1890-1987) was tot 1933 een succesvol componist en administrateur. Zijn opera  Die heilige Ente  werd in meer dan twintig theaters uitgevoerd en hij was van 1920-1933 directeur van het Conservatorium te Mainz. Toen Hitler aan de macht kwam werd hij ontslagen, keerde terug naar zijn geboorteland en werkte daar tot de Anschluss. Gál voltooide de partituur van zijn pianokwartet in 1926. Wittgenstein stelde de nodige veranderingen voor, en voerde het werk drie maal uit. Daarna bleef het contractueel zijn eigendom, en liet Gál het verder ook voor wat het was. De veranderingen nam hij echter niet in zijn eigen partituur over. Het kwartet is een volbloed romantische schepping van krap een half uur, die de lijn Johannes Brahms via Alexander Zemlinsky doortrekt. Vooral in het nostalgische derde deel, een Adagio, laat Gál zijn grote melodische kwaliteiten de vrije loop.

De grote onbekende buitenlander in dit gezelschap is Ernest Walker (1870-1949), geboren in Bombay en in 1871 verkast naar Oxford, waar hij studeerde en bleef wonen. Walker was een excentrieke persoonlijkheid, werkte als pianist (hij had een grote reputatie als begeleider), en was directeur van Balliol College. In zijn werk was hij een uitgesproken romanticus, maar zorgde wel voor de Britse premières van werken van Hugo Wolf, Max Reger en Debussy. Voor Wittgenstein schreef hij in 1933 de Variations on an Original Theme voor piano, klarinet en strijktrio dat door Wittgenstein in 1935 (ongewijzigd!) in Wenen in première werd gebracht.

Met zijn landgenoot Franz Schmidt (1874-1939) kon Wittgenstein het kennelijk goed vinden, want die schreef maar liefst vijf substantiële werken voor hem. Twee ervan zijn concertante partituren met orkest, de overige drie kamermuziekwerken in de vorm van pianokwintetten; in twee daarvan is een van de vioolstemmen vervangen door de klarinet. Schmidt componeerde in de grote romantische traditie van Brahms en Wagner, had een gelukkige hand van schrijven voor de piano en kon fantastisch orkestreren. Wittgenstein maakte overigens ook hier bezwaar, want Schmidt schreef in de oorspronkelijke versie van zijn kwintet een langzaam deel voor de piano alleen. Wittgenstein pikte dat niet, en Schmidt leverde alsnog een versie voor de volledige bezetting. Ze zijn op deze cd beide opgenomen, een verklaring voor de exorbitante lengte van 72 minuten. Overigens maakt Folke Nauta ons in zijn toelichting fijntjes attent op het feit dat Schmidt aan de werken voor Wittgenstein een villa in Perchtoldsdorff heeft overgehouden.

Dit is niet alleen door het gekozen onderwerp een uitgave om van te watertanden. In alle opzichten is hier een prestatie geleverd die niet genoeg geprezen kan worden. De uitstekend geschreven toelichting (ook Nederlands!) van Michel Weidner en Folke Nauta staat boordevol interessante feiten, en de vormgeving met veel foto's is prachtig (geen plastic!). Tom Peeters was verantwoordelijk voor een schitterende opname, warm, ruim en toch doorzichtig. De muzikale prestaties van alle betrokkenen verdienen de hoogste lof, zeker als men in aanmerking neemt dat we het hier hebben over een uitgave met twee uur en twintig minuten volkomen nieuw in te studeren muziek. En het mooiste is dat er een tweede deel in de steigers staat. Hulde!!

index