CD-recensie

 

© Siebe Riedstra, mei 2010

 

 

Bernard Herrmann: Film Music

Hangover Square - Concerto Macabre* - Citizen Kane'**.

Orla Boylan, sopraan** - Martin Roscoe, piano* - BBC Philharmonic Orchestra o.l.v. Rumon Gamba.

Chandos CHAN 10577 • 78' •

 

 


De prachtige serie Chandos Movies is al bijna twee decennia geleden van start gegaan, maar dit is de eerste keer dat een van de reuzen van de filmmuziek aan bod komt: Bernard Herrmann (1911-1975). Herrmann werd bekend door zijn jarenlange samenwerking met de filmmakers Orson Welles en Alfred Hitchcock, een samenwerking die films opleverde als Citizen Kane en Psycho, titels die tot de top tien aller tijden behoren, een kwalificatie die dankzij Bernard Herrmann evenzeer voor de muziek opgaat.

Herrmann werd geboren in New York City als zoon van Joods-Russische immigranten, net als Aaron Copland en Leonard Bernstein. Hij studeerde onder andere compositie aan de Juilliard School in New York bij de in Arnhem geboren componist Bernard Wagenaar. Hij maakte deel uit van de door Aaron Copland gestichte Young Composers Group, maar ambieerde daarnaast en carrière als dirigent. Vanaf 1934 maakte hij die ambitie waar bij het radiostation CBS als componist en dirigent van het CBS Symphony Orchestra. In die functie maakte hij kennis met acteur en regisseur Orson Welles (1915-1985). Samen maakten ze wekelijks een programma - wat wij een hoorspel zouden noemen - voor CBS, The Mercury Theatre on the Air. Met hun uitzending van The War of the Worlds in 1938 haalden ze de wereldpers door de realistische weergave van een invasie van buitenaardse wezens.

In 1940 zetten ze de samenwerking voort in Hollywood, waar Welles de film Citizen Kane produceerde en regisseerde. Zelf speelde hij de hoofdrol, losjes gebaseerd op het leven van krantenmagnaat William Randolph Hearst. Toen deze lucht kreeg van de inhoud van de voorgenomen film zette hij alles in het werk om de productie te torpederen. Het had een haartje gescheeld of het hele project was in vlammen opgegaan. Mede daardoor was de film financieel een fiasco en gingen zes van de zeven Oscar-nominaties naar de concurrentie. Herrmann en Welles werkten gedurende de jaren veertig nog een aantal malen samen, o.a. aan The magnificent Ambersons. De muzikale taal van Bernard Herrmann bleef zijn gehele carrière herkenbaar aan een simpel uitgangspunt: de partituur wordt opgebouwd uit een kort motiefje, dat een verbazingwekkend aantal metamorfoses ondergaat. In het geval van Kane heeft dat veel weg van het Dies Irae uit de latijnse dodenmis. Samen met de donkere instrumentatie benadrukt het de dreigende atmosfeer van veel scenes in de film.

 
  Bernard Herrmann met Alfred Hitchock (l.)

In 1941 verscheen in Engeland de film Dangerous Moonlight, met een hoofdrol voor een pianoconcert: het Warsaw Concerto van Richard Addinsell. Het succes van die combinatie lokte een serie imitaties uit, de zogenaamde Denham Concertos (genoemd naar de studio van Alexander Korda). Namaak Rachmaninoff, gecomponeerd door bekende namen als Hubert Bath (Cornish Rhapsody) en Nino Rota (Glass Mountain). Hollywood stapte uiteindelijk ook in die rijdende trein, en Twentieth Century Fox besloot tot een film naar het boek Hangover Square, op dat moment een enorme bestseller. De alcoholische hoofdpersoon uit het boek werd in de film een manisch depressieve componist die tot moorden wordt gedreven wanneer hij harde en dissonante geluiden hoort. Wanneer hij gearresteerd wordt weet hij te ontsnappen en steekt het theater in brand terwijl hij zijn laatste schepping, het Concerto Macabre vertolkt en al spelend in de vlammenzee ten onder gaat. Een fraai staaltje Gothic Horror. Ooggetuigen kunnen beamen dat het nog werkte ook, maar dan alleen door de formidabele acteerprestatie van hoofdrolspeler Laird Cregar. Stephen Sondheim, die de film zag toen hij vijftien jaar oud was, heeft er nooit een geheim van gemaakt dat deze muziek een bron van inspiratie was bij het schrijven van zijn macabere musical Sweeney Todd.

Tussen 1947 en 1951 schreef Herrmann geen enkele filmpartituur, maar werkte hij aan zijn grote opera Wuthering Heights, naast zijn werk als dirigent van het CBS Symphony Orchestra. Dat die opera tijdens zijn leven niet in productie werd genomen was een bron van bitterheid voor de man die zichzelf omschreef als 'een componist die ook filmmuziek schrijft'. Hij spiegelde zichzelf daarbij aan zijn grote voorbeelden Sergej Prokofiev, Ralph Vaughan Williams en William Walton. Met de opkomst van de televisie was CBS in 1951 gedwongen zijn orkest op te heffen, en vertrok Herrmann uit arren moede naar Hollywood. Daar ontmoette hij zijn alter ego, de filmmaker Alfred Hitchcock. Het koppel zou samen geschiedenis schrijven, totdat Hitch in 1966 de muziek die Bernie gemaakt had voor de film Torn Curtain afkeurde, omdat iemand hem had ingefluisterd dat popmuziek de toekomst van filmuziek zou worden. Hitchcock maakte een kapitale vergissing, zoals iedereen die deze geniale partituur - voor zestien hoorns, twaalf fluiten, negen trombones, twee tuba's en lage strijkers - ooit heeft gehoord, zal bevestigen. Hollywoods filmmuziek veranderde inderdaad van koers en Herrmann bewees met zijn laastste 'score' - Taxi Driver van Martin Scorsese - dat hij daar geen moeite mee had. Een dag na de laatste opnamesessie voor deze film stierf Bernard Herrmann in Los Angeles, vierenzestig jaar oud.

Op deze cd vinden we geen gearrangeerde suites, maar de volledige partituren van voornoemde films. In het geval van Citizen Kane is dat op zich geen nieuws, er zijn eerder op zijn minst twee complete opnames van deze score gemaakt, maar die zijn inmiddels nog maar moeilijk te vinden. Kortere arrangementen zijn er ook: De legendarische producer en dirigent Charles Gerhardt maakte in de jaren 1970 een magnifieke serie met klassieke filmmuziek voor het label RCA, waarin uiteraard ook een deel Bernard Herrmann niet mocht ontbreken. In een twintig minuten durende selectie vinden we ook de sopraanaria waarin Kane's echtgenote moet schitteren en roemloos ten onder gaat, gezongen door een bloedjonge Kiri te Kanawa. In tegenstelling tot de film mag Te Kanawa op de cd laten horen dat ze het echt kan. Zeker weten doe je zoiets nooit, maar dit zou best eens de enige keer kunnen zijn dat Dame Kiri een hoge d aan de microfoon heeft toevertrouwd.

Uit de film Hangover Square moest uiteraard ook een 'Denham Concerto' worden gedestilleerd, en Herrmann zelf had daar ook plannen voor. Die heeft hij niet kunnen voltooien, maar zijn derde echtgenote, Norma Shepherd, redigeerde de versie die hier is opgenomen onder de titel Concerto Macabre. We krijgen dus op deze cd eerst de filmmuziek in losse scenes te horen, en vervolgens nog eens, maar dan gerangschikt in de vorm van een pianoconcert, dat uiterlijk wel wat weg heeft van de Totentanz van Franz Liszt.

Even een tussendoortje. Wie nieuwsgierig is naar die 'Denham Concertos' wordt op zijn wenken bediend door een cd die in 1998  werd uitgebracht door het label Naxos. Daarop vindt u ze allemaal, het Warsaw Concerto, Spellbound Concerto, Cornish Rhapsody, Concerto Macabre, The Dream of Olwen, en nog veel meer; uitstekend gespeeld door Philip Fowke en het Ierse RTE Orkest onder Proinnsias O'Duinn (Naxos 8.554323).

 
  Bernard Herrmann

De serie Chandos Movies is zo langzamerhand een begrip, niet in de laatste plaats door één geweldige luxe die dit soort uitgaven vaak niet is toebeschoren vanwege de extreem hoge kosten: een geweldig spelend orkest. Het BBC Philharmonic Orchestra uit Manchester wordt daarbij gedirigeerd door een man die zich totaal verslingerd heeft aan dit genre, en de liefde voor deze vaak lastige - want fragmentarische - partituren graag deelt met zijn publiek: Rumon Gamba. Hij wordt voortreffelijk bijgestaan door pianist Martin Roscoe en sopraan Orla Boylan.

De opname past deze klankwereld als een handschoen. Bernard Herrmann heeft heel veel films van muziek voorzien, maar mogen we Chandos smeken om een complete opname van Torn Curtain?


index

Home  -  Actueel  -  Audio  -  Muziek  -  Video  -  Boeken  -  Links