CD-recensie

© Siebe Riedstra, juli 2018

De componist die een werk waarin hij als een DJ samples uit scherzo's van Ludwig van Beethoven gebruikt onder de titel Absolute Jest, neemt de nodige risico's. John Adams durfde het aan, maar hij is net als Beethoven van niemand bang en heeft er ook een bijpassende verklaring voor. Zijn stuk ontstond uit diepe bewondering voor Beethoven, en Jest moeten we niet lezen als grap, maar als geste, gebaar. Absolute Jest wordt dan niet (zoals sommige critici meenden) een kolossale grap, maar het ultieme gebaar. Dat gebaar vond Adams in de scherzo's van Beethovens laatste strijkkwartetten, die hij al vanaf zijn tienerjaren koestert. Om zo dicht mogelijk bij zijn idool te blijven besloot hij tot een concerto grosso voor strijkkwartet en orkest. De aanleiding was een uitvoering van Stravinsky's Pulcinella, waarin de gestiek van Pergolesi diens inspiratiebron was. Het orkest van San Fransisco is een ensemble waarmee Adams vergroeid is sinds de dagen dat Edo de Waart er chef-dirigent was. Adams dankt de start zijn carrière aan De Waart, wiens vertrouwen resulteerde in Harmonium voor koor en orkest - het stuk dat John Adams op de muzikale wereldkaart zette.

Michael Tilson Thomas is al heel lang de huidige chef in SF, en hij gaf de opdracht tot Absolute Jest. De eerste uitvoering door het St Lawrence String Quartet bleek problematisch, ook volgens Adams, die binnen een jaar besloot tot een grondige herziening. Het openingsdeel werd herschreven met als nieuw element het scherzo uit de negende symfonie, en de problemen rond de balans tussen een kwetsbaar strijkkwartet en een symfonieorkest werden opgelost door elektronische versterking van het kwartet. In die vorm werd het werk opgenomen voor het label Nonesuch, dat zich vanaf het begin sterk gemaakt heeft voor het werk van Adams. Absolute Jest werd daar uitgebracht in combinatie met het dertig jaar jongere Grand Pianola Music.

Naive and Sentimental Music, geschreven in opdracht van het Los Angeles Philharmonic Orchestra en dirigent Esa-Pekka Salonen, was een andere partituur met een wat aarzelende start. De première vond plaats in 1999, de opname die toen werd gemaakt kwam in 2002 uit op het label Nonesuch, en is hier besproken. De titel van dit drie kwartier durende orkestwerk stuurt de gedachten onwillekeurig in de richting van salonmuziek, maar het tegendeel is het geval. De uitdrukking stamt van de Duitse dichter Friedrich Schiller (Über naive und sentimentalische Dichtung, 1795). Adams gebruikt de begrippen om aan te duiden hoe het omgaan met de tegenstelling tussen intuïtie en intellect in zijn muziek gestalte krijgt. Het werk is de evenknie van het grote driedelige orkestwerk Harmonielehre uit 1985, dat je met recht een intuïtief en in die zin naïef stuk zou mogen noemen. Het is net als Harmonielehre een driedelig stuk geworden. Deel 1, dat de hoofdtitel draagt begint met een naïef ostinato in de harp met daarboven een sentimentele fluitsolo. Het materiaal wordt vervolgens in steeds dichter wordende ostinati naar een climax gevoerd die je snakkend naar adem achterlaat. Deel twee, 'Mother of the Man', brengt rust in een coplandesque nocturne die tegelijkertijd onmiskenbaar Amerikaans én Adams is met zijn bluesgitaar en open intervallen. De uitbundige finale, 'Chain to the Rhythm' is één en al levensvreugde, net als de finale van 'Grand Pianola Music', maar meer 'sentimental' dan 'naive'.

Het label Chandos presenteert hier een gloednieuwe opname van beide werken. De Canadese dirigent Peter Oundjian (1955) neemt met deze cd afscheid van zijn Royal Scottish National Orchestra, waarvan hij sinds 2012 chef-dirigent was. Oundjian studeerde naast zijn violistenopleiding orkestdirectie, maar bracht de eerste dertien jaar van zijn loopbaan door als primarius van het Tokyo String Quartet. Gedwongen door een blessure stapte hij over naar het dirigentenpodium, aanvankelijk bij Nieuw Sinfonietta Amsterdam, in 2003 bij het Toronto Symphony Orchestra. Het St Lawrence heeft plaats gemaakt voor Doric String Quartet, dat eveneens de Nederlandse première van Absolute Jest verzorgde in de ZaterdagMatinee van 28 maart 2015 (en nog steeds te beluisteren op uitzending gemist), met het Radio Filharmonisch Orkest onder Markus Stenz.

Beide uitvoeringen opnamen ondergaan ten opzichte van de eerdere op Nonesuch een complete facelift. Oundjian benadert deze partituren met poëtische precisie, het orkest is beter voorbereid, en het Doric Quartet is qua intonatie en ritmisch samenspel de meerdere van het Lawrence. In het tweede deel van Naive and Sentimental music wordt de gitaarsolo weergaloos mooi gespeeld door de jonge Schots/Japanse solist Sean Shibe (1992), daar kan David Tanenbaum in Los Angeles niet tegenop. De opnamekwaliteit zorgt ervoor dat de weegschaal kompleet doorslaat naar Chandos: sfeervol, gedetailleerd en geheel opgewassen tegen de kolossale dynamische verschillen.

index