CD-recensie

 

© Maarten Brandt, juli 2014

 

Klavierwerke um den Russischen Futurismus - Volume 2

Lourié: Cinq Préludes fragiles op. 1- Deux Poèmes op. 8 - Quatre Poèmes op. 10 - Synthèses op. 16 - Formes en l'air - Dnevnoj uzor (Tagesplan)

Protopopov: Sonate nr. 3 op. 6

Thomas Günther (piano)

Cybele SACD 161402 72' (sacd)

Opname : februari 2010,
Kammermusiksaal Deutschlandfunk, Keulen

www.cybele.de

 

Het heeft even geduurd, maar hier is 'ie dan: de tweede aflevering in de spraakmakende reeks 'Klavierwerke um den Russischen Futurismus'. De eerste aflevering verscheen in 2009 en is door mij voor de site besproken en daarin (klik hier ) ga ik tevens in op de achtergronden van dit intrigerende onderwerp. Overigens, zoals uit het bovenstaande blijkt, dateren de opnames voor de tweede release van een jaar later. Hoe dan ook, het is wederom een sensatie van het eerste uur het ondergaan van deze fascinerende en alle verbeeldingskracht tartende toonkunst, waarbij in dit geval de schijnwerpers in het bijzonder op de muziek van Arthur Vincent Lourié (1892-1966) staan gericht. De op deze sacd vastgelegde pianocomposities geven een buitengewoon adequate indruk van zijn boeiende ontwikkeling. Zijn Vijf Préludes, opus 1 ( ontstaan tussen 1908 en 1910) wortelen nog deels in de wereld van Schumann, de late Chopin en de vroege Skrjabin, maar daarin komt heel snel verandering, blijkens de 'Deux Poèmes' opus 8 uit 1912, die zowel het nodige zijn verplicht aan de laatste componeerfase van Skrjabin als soms al tegen de atonale Schönberg aanschurken. Kenmerkend voor het eerste stuk uit deze 'klankgedichten' is de uitvergroting van een harmonisch motief dat vanuit alle hoeken van de kamer en vol allerhande modificaties wordt uitvergroot en -gefraseerd. In de tweede en aanzienlijk langere 'Poème' is sprake van een meer vrije en rapsodische opzet. Na een aarzelend begin komt het tot ruisende en briljante akkoorden alsmede tot momenten die naast Skrjabin ook een enkele maal de naam van Messiaen in herinnering brengt, die toen echter de kleuterjaren nog nauwelijks was ontstegen. Uit hetzelfde jaar als de 'Deux Poèmes' dateren de 'Quatre Poèmes', opus 10. Daarin wordt het idioom al veel persoonlijker, maar het hypnotiserende waardoor ook de rijpe pianowerken van Skrjabin worden getypeerd, zij het in veelal nog aanzienlijk sterkere mate dan dit doorgaans bij hem het geval is, is onafgebroken manifest. Het derde van de reeks heeft het karakter van een surrealistische dans, met soms uiterst onverwachte zowel ritmische als harmonische koerswijzigingen. Hoewel Skrjabin nog aanwezig is, merk je dat Lourié wel degelijk bezig is zich van hem los te zingen.

Quiz
En dat dit hem volledig lukt blijkt uit de in 1914 voltooide 'Synthèses' waarin de componist bij vlagen niet alleen de meest radicale Schönberg geducht naar de kroon steekt, maar een muziek creëert die, althans wat de sonoriteit betreft, niet zelden associaties wekt met de naoorlogse seriële muziek van Boulez en Stockhausen. Zonder ook maar iets ten nadele van de overige op deze schijf gedocumenteerde composities van Lourié te willen beweren (integendeel zelfs), alleen al door deze uiterst pionierende pianominiaturen is deze uitgave voor liefhebbers van onverhuld eigentijdse muziek een absoluut verplicht nummer, waarbij het wellicht aardig is eens een quiz te organiseren gedurende welke delen uit 'Synthèses' worden afgewisseld door bijvoorbeeld fragmenten uit de Klavierstücke van Stockhausen of de Tweede dan wel de Derde pianosonate van Boulez. Ik durf er dan vergif op in te nemen dat u niet zult raden wat door wie en wanneer is geschreven. Zonder meer een openbaring dus. Ook al omdat Thomas Günther deze halsbrekend modern overkomende brokken muziek op een manier vertolkt die vriend en vijand op en top zal overtuigen.

Metafysische connotatie
De 'Formes en l'air' uit 1915 zijn een zelfde laken een pak, waaraan - zoals Thomas Günther (die ook verantwoordelijk is voor de voortreffelijk samengestelde inhoud van het uitvoerige boekje bij deze cd-uitgave, waarin opnieuw een aantal en grotendeels onbekende foto;s niet ontbreekt) schrijft - de invloed van Ferrucio Busoni en diens 'Entwurf einer neuen Ästhetik der Tonkunst' allerminst vreemd is. Daarin vergelijkt de auteur immers de muziek als 'jongste kunst' met een 'zwevend kind' en stelt hij vervolgens voor de "muziek tot haar oerstaat terug te brengen en (.) te bevrijden van haar architectonische, akoestische en esthetische dogma's." Natuurlijk is er in deze ook een metafysische connotatie, tot uitdrukking komend in het verlangen van de mens te ontstijgen aan onverschillig welke materiele beperkingen. Een gedachtengoed dat overigens tevens in de artistieke milieus van het toenmalige Rusland zeer 'en vogue' was en deels stoelt op de Theosofie van Helena Blavatsky, maar dat evengoed - zij het dan in politieke zin - naar voren komt in de filosofie van de revolutie en het anarchisme van die jaren.
De duizelingwekkende harmonische verkenningen van de Synthèses maken in de suite 'Tagesplan' plaats voor een intrigerende mix van Debussy en Skrjabin-invloeden en een licht-neoclassicistische tendens, ook al is Lourié's neoclassicisme van een aanzienlijk avontuurlijker snit en karakter dan dat van vele tijdgenoten elders. Daarvoor staat Lourié's persoonlijke vocabulaire voor de volle honderd procent garant.

Lijfelijke impact
Maar alsof dit alles nog niet genoeg is, volgt nog de Derde sonate van Sergej Protopopov (1893-1966), de intrigerende muziekvinder die ook al deel uitmaakte van de eerste cd met muziek van om en nabij het Russische Futurisme. Net zoals bij zijn op die Cd superieur door Günther verklankte Tweede sonate heeft de maker ook in dit werk - hetzij bewust dan wel onbewust - Skrjabin tot vertrek genomen (wie niet van de Russische muzikale beeldenstormers uit die tijd zou je zeggen!), waarbij het raamwerk lijkt te stoelen op de duistere harmonische omgeving van diens Prélude opus 67 nummer 1, zij het op een andere toonhoogte. Dit vormt het kader voor een gigantische en bijna monstrueus overkomende eendelige explosieve ontboezeming, waarin uiteindelijk het totale chromatische toonarsenaal is betrokken. Het resultaat is een muziek die een bijna lijfelijke impact op niet alleen de vertolker, maar tevens de luisteraar achterlaat. Een klankorgie die iets wegheeft van een demonisch, bezwerend en veelal ongekend gewelddadig ritueel, waarvan de obsessieve geladenheid niet zozeer qua noten als wel qua gebaar soms al op Varese en Xenakis lijkt vooruit te lopen, want ook al betreft het hier pianomuziek, in wezen vormt dit instrument in deze Sonate - die hier ondubbelzinnig moet worden opgevat als 'klankstuk' en niet als de aanduiding van het als zodanig bekende staande barok/klassieke genre - het medium voor iets dat bij uitstek orkestraal werkt. En dat laatste in maximale zin oogverblindend. De uitvoering van Günther staat van begin tot eind als een huis en gedurende de 22 minuten dat het stuk duurt vertoont de spanningsboog niet de geringste knik. Een ongelooflijke 'tour-de-force' en een niet minder dan overrompelende belevenis, zij het totaal anders dan de al even radicale 'Synthèses' van Lourié, maar minstens even omverwerpend.

Aartsvader
En dat brengt ons ten slotte op de intrigerende vraag wat er van Skrjabin zou zijn geworden als hij, pak weg, nog tien jaar langer zou hebben geleefd. Immers, zoveel is duidelijk, als er een aartsvader van de Russische muzikale futuristen was, dan was hij het wel. Een al even boeiende vraag is natuurlijk wat er van de Russische muziek terecht zou zijn gekomen als het dogmatische Sovjet-communisme geen poot aan de grond zou hebben gekregen. Zou men dan al 'avant la lettre' de westerse avant-garde voorbij hebben gestreefd? We zullen het natuurlijk nooit weten, maar welke richting het eventueel op zou kunnen zijn gegaan, daarvan geven de beide door Günther vervaardigde en fraai vastgelegde - zij het wat dicht op de piano, wat gek genoeg juist in het geval van Protopopov in het voordeel werkt vanwege de dan haast obsederend tot de luisteraar komende orkestrale texturen - cd's een buitengewoon adequate indruk.


index

Home  -  Actueel  -  Audio  -  Muziek  -  Video  -  Boeken  -  Links