CD-recensie

© Kees de Leeuw, augustus 2017

Black Pencil bestaat uit blokfluitist en artistiek leider Jorge Isaac, panfluitist Matthijs Koene, altvioliste Esra Pehlivanli, accordeonist Marko Kassl en percussionist Enric Monfort. Het ensemble bestaat al weer 7 jaar en werkt op projectbasis. Enkele projecten zijn Pulso Llanero, Acht eeuwen lied en Buffoni! Van het laatste project werd een cd uitgebracht (de recensie vindt u hier). Ook werd toen een dvd over (Nederlandse) meesters van de blokfluit uitgebracht (klik hier hier voor een bespreking die inmiddels op YouTube te bekijken is.

Er is nu een nieuwe cd uitgebracht met de weerslag van het project Kaiseki. Kaiseki is een traditioneel Japans meer-gangen diner. Kaiseki refereert ook aan de vaardigheden en technieken die nodig zijn om het diner te maken. Het ensemble noemt als kernwoord gecomponeerde maaltijden. Hierbij zijn de leegte, de variatie, de symmetrie, het vermijden van herhalingen, detaillering, eetgeluiden en de vier seizoenen kenmerkend.
Een deel van de cd is een vervolg op Buffoni! met als thema het Italiaanse improvisatietheater uit de zestiende en zeventiende eeuw, bekend als commedia dell' arte. Het gaat hier om de composities van Vanessa Lamm (1968) en Florian Magnus Maier (1973).

Kenmerkend voor het ensemble is een combinatie van nieuwe composities en eigen arrangementen van reeds bestaand werk. Aan vijf componisten werden opdrachten verstrekt door het Fonds Podiumkunsten.
Zij componeerden uiteraard voor de vijf vaste instrumenten van het ensemble, aangevuld met elektronica, een rol die Jorge Isaac met verve vervult.
Roderik de Man (1941) die geregeld schrijft voor Black Pencil maakte Kaiseki, een vierdelig werk dat ook verwijst naar de vier seizoenen. Het eerste deel start in meditatieve sfeer want er wordt nagedacht over welke maaltijd er bereid gaat worden. In het tweede deel gaat over het koken zelf, onder meer verbeeld door de percussie waarbij ook messen betrokken worden. De overige instrumenten zijn de aanvullende noodzakelijke gereedschappen die welhaast ritueel worden toegevoegd. Uiteindelijk blijft de vibrafoon over en dit instrument verklankt de presentatie van de maaltijd in het derde deel. Het maal is een zorgvuldig samengesteld palet van kleuren en smaken. In het laatste feestelijke deel wordt de maaltijd geconsumeerd. Alles heeft zijn vaste plaats in de compositie, evenals de elementen van een kaiseki maaltijd.
De Man componeert beeldend en je herkent wat hij beschrijft, ook al is het natuurlijk niet zo gemakkelijk herkenbaar als de stormen die Beethoven of Richard Strauss uitbeeldden. Het is boeiende, spannende en soms meditatieve muziek die duidelijk geïnspireerd is door Japanse muziek.

Robert van Heumen (1968) hield zich in zijn composities Stranger (2008) en The first law of Kipple (2012) al bezig met het thema s amenstelling door ontleding. Zijn A short piece of decay borduurt hierop voort. Een maaltijd consumeren of het voorbereiden hiervan kan men zien als een geleidelijk verval. Hij associeert het met het verval van het leven en de vraag waardoor je dit probeert te vermijden. Onder meer door te ademen en te eten. Maar uiteindelijk neemt in het leven de entropie (wanorde; verval) onvermijdelijk de overhand. Zoals een zeer zorgvuldig gedekte tafel verwordt tot een rommelige stapel afwas is de dood het toppunt van entropie in het leven.
Het dominante monotoon ritmische slagwerk doet me denken aan popmuziek, zoals ik mij dat herinner uit de jaren '80. De stille en verstilde passages bevallen mij beter en geven associaties met de rust, orde en toegewijdheid van het maken van een Japanse maaltijd of het aanharken van een tuin.

Tampopo van de in 1968 geboren Arnoud Noordegraaf verwijst naar de gelijknamige Japanse speelfilm. Een jong stel test hun fragiele liefde door een eierdooier uit te wisselen zonder gebruik te maken van hun handen. Meer en meer wordt de eierdooier een mysterieus zelfstandig element. De compositie bevat veel duetten, zoals voor de hand ligt in een compositie waar twee verliefde mensen centraal staan.
Het is van de hedendaagse composities de meest traditioneel klinkende en op het eerste gehoor de meest toegankelijke. Ik hoor vooral de sereniteit van de Japanse stilte en de tederheid die er zijn kan bij twee geliefden.

Drie arrangementen van Jorge Isaac zijn ook gewijd aan het Kaiseki project. Het volkslied Kariboshi Kira Uta is voor het hele ensemble met een baslijn van Walter van Hauwe, één van Nederland meest begaafde blokfluitisten.
Shika no Tône behoort tot de spirituele meditatieve Honkyoku muziek, meestal gecomponeerd door monniken voor een shakuhachi, een bamboefluit. De componist Takemitsu (1930-1966) gebruikte de shakuhachi in zijn November steps, dat in 1969 werd uitgevoerd en op geluidsdrager vastgelegd door Bernard Haitink en het Concertgebouworkest. Shika no Tône is bijzonder omdat in het origineel in plaats van één shakuhachi, zoals gebruikelijk, twee van deze instrumenten worden gebruikt. In het arrangement speelt Jorge Isaac blokfluit en gast Harrie Starreveld de shakuhachi. Het is een melancholiek en aangrijpend werk waar twee herten, diep verborgen in een bergachtig gebied tijdens de herfst, elkaar toeroepen. Je voelt bijna de eenzaamheid en het isolement.
Eurasian tango 1 werd gearrangeerd voor blokfluit en panfluit. Het origineel voor piano werd in 1998 gecomponeerd door Ayuo Takahashi (1960 volgens zijn website, hoewel het tekstboekje 1955 noemt), een Japanner die in Europa en in Amerika opgroeide en die als kunstenaar alleen zijn voornaam gebruikt. Voor hem bestaan er amper geografische en muzikale grenzen, iets dat goed bij Black Pencil past. Zijn compositie is betrekkelijk simpel maar Jorge Isaac heeft er weer iets mooi(er)s van gemaakt.

Lamm toont zich in Arlecchino unmasked vooral geïntegreerd door de mysterieuze maskers en de verborgen identiteiten. Er zijn vier steeds weerkerende muzikale patronen voor de altviool, accordeon, blokfluit en panfluit. De musici wisselen hun hoofdmotieven en persoonlijkheden uit in opdracht van Arlecchino (Harlekijn), de percussionist. Deze lijkt de leider maar telkens weer stellen de andere musici hun 'dirigent' op de proef. Zijn leiderschap kan kortdurend zijn of zelfs een illusie zijn. De vraag rijst dan of hij wel een leider is? Is hij eigenlijk geen clown?
Het is een heel levendig stuk met veel contrasten dat de 'strijd' tussen de musici en de idee van de componiste duidelijk tot uiting brengt.

De al jaren in Nederland woonachtige Duitse gitarist en componist Florian Magnus Maier is in het popmuziekcircuit bekend als Morean en speelt in diverse bands. Mogelijk kennen lezers hem onder meer van zijn compositie Schattenspiel die hij uitvoerde met het Radio Philharmonisch Orkest. Click Plan Be heeft als alternatieve titel Le crimp de la Chaussure. Hij verwijst hiermee naar een 'crimp', volgens de Britse komediegroep The mighty Boosh een kort eenstemmig no-nonsense lied dat met grote overtuiging wordt gezongen. Maier verheugde zich zeer in de compositieopdracht omdat hij zich nu met het absurde theater kon bezighouden. Absurditeit, dada, betekenisloos en verwarring zijn de woorden die de musicus zelf gebruikt.
Toch zit er zeker structuur in met telkens terugkerende vocale bijdragen en het is veel ordelijker dan Maier suggereert. Het ensemble was erg enthousiast over Maiers bijdrage. Het is een opvallend en intrigerend einde van een afwisselende boeiende cd.

Zoals je soms aan gerechten moet wennen voor je ze waardeert geldt dit ook voor sommige muziek van Kaiseki. En dan zal het nog niet ieders smaak zijn want de muziek van de cd is, volgens hun eigen website, niet alleen geheimzinnig, beeldschoon en meditatief, maar ook, soms schel, agressief en chaotisch. Naar mijn mening is de cd echter zeker waard om te beproeven.

Het volgende project La Volta, gebaseerd op de uitvoeringspraktijk van muziek en composities uit de Elizabethaanse tijd, is al opgenomen. Ik kijk er al vol verwachting naar uit.

index