CD-recensie

© Gerard van der Leeuw, november 2023

Jan Vriend werd op 10 november 1938 geboren in het Noord- Hollandse Benningbroek. Zijn vijfentachtigste verjaardag werd op 11 november jl. gevierd in de Kleine Zaal van het Muziekgebouw in Amsterdam. Het werd een gedenkwaardIg concert waarop Jan Vriend, niet hoorbaar gehinderd door de artritis in zijn duimen, zijn recente Six preludes into fugues uitvoerde. Typische late Jan Vriend werken, waarin de muzikale omnivoor die hij nu eenmaal is kundig citeert uit o.a. Bach en Debussy. Het werk is opgedragen aan pianist Ralph van Raat die samen met Maarten van Veen Jan Vriends Event Horizon, een fantasie voor twee piano’s uitvoerde. Dan was er het DoelenEnsemble en sopraan Charlotte Riedijk in Jan Vriends Pas crever op teksten van de al even veelzijdige Boris Vian uit 2003. Een echt hoogtepunt waren ook de door de Engelse celliste Joy Lisney uit het hoofd gespeelde Symphonic Dances, een vijfdelige suite voor cello solo. Alle bezoekers van het concert gingen naar huis met een cadeautje van Sieuwert Verster’s Attacca: de hier besproken dubbel-cd.

Jan Vriend studeerde in Amsterdam piano en compositie bij Ton de Leeuw, maar deed ook een slagwerkcursus en bij Gottfried Michael Koenig een basisopleiding elektronische muziek. In Parijs volgde hij lessen bij Iannis Xenakis, wiens invloed ook blijkt uit zijn studie wiskunde. In 1965 richtte Jan Vriend met Peter de Buck het Amsterdamse Studenten Kamer Orkest (ASKO) op. In 1970 won hij met zijn Huantan voor orgel en blazersensemble het Gaudeamus Concours. Het werk is opgedragen aan Xenakis.(1)

Sinds 1984 woont Jan Vriend in Tetbury (Gloucestershire). En dat heeft voor een deel te maken met zijn Engelse vrouw, maar ook met zijn ontevreden-zijn met het Nederlandse muziekleven.(2)

Op de eerste cd kamermuziek. Allereerst het is 2004 geschreven Anatomy of Passion voor cello en piano. Uit de toelichting van de componist:

‘Cello en piano is een traditionele combinatie met een respectabel repertoire van welbekende composities en het vooruitzicht om aan dat genre nog iets toe te voegen beangstigde me meer dan het me uitnodigde. Maar toen ik eraan begon borrelde het ene na het andere idee op. Mijn grote zorg was de balans tussen de twee zeer verschillende instrumenten en hoe voor de cello een ideale akoestische achtergrond te scheppen door middel van harmonieën en kleuren in de pianopartij.’

Een werk waarin je naast citaten en toespelingen op het werk van Xenakis ook de schaduw van zowel Beethoven als Debussy kunt ontwaren.

Critical Mass uit 2009 is een opdracht van het inmiddels gesneuvelde Rubens Kwartet dat het hier ook uitvoert. Ik citeer nogmaals de componist:

‘Acht kritieke toestanden voor strijkkwartet, bestaat uit acht korte stukken die, in de traditie van klassieke muziek, "bagatellen" genoemd zouden worden. Zoals de titel suggereert, mijn inspiratie voor het werk komt uit het natuurkundig concept van "kritische massa": de perfecte verhouding van kernstof om een kernreactie onder controle te houden in een vat van bepaalde omvang en vorm. Deze verhouding heeft een nauwe marge - is kritisch - en moet op peil worden gehouden om de kernreactie op gang te houden - vandaar mijn toespeling op de individuele stukken als "kritieke toestanden". Een muziekwerk kan beschouwd worden als een muzikale toestand (of volgorde van toestanden) waarin aan de ene kant een bepaald evenwicht wordt gehandhaafd, aan de andere kant grenzen voortdurend op de proef worden gesteld. Met andere woorden, een van de stuwkrachten waar mijn muziek op drijft is een poging om energie, leven te stimuleren. De bedoeling is om de luisteraar op zijn tenen te houden en alleen verademing te bieden als hij behoorlijk op de proef is gesteld.'

In dit werk spelen op de achtergrond Tsjaikovski en Anton Webern een woordje mee.

Event Horizon uit 2021/2022 krijgt een magnifieke uitvoering van de bovengenoemde pianisten Ralph van Raat en Maarten van Veen. Om weer Jan Vriend te citeren:

‘Omdat de structuur van de muziek voortdurend evolueert en niet een klassiek formaat volgt leek het mij dat Event Horizon in werkelijkheid een fantasie is. De titel verwijst naar een fase in mijn leven waarin zoveel hoop en ambitie naar een zwart gat lijkt te leiden, inclusief mijn eigen bestaan.’

De eerste maten van 'Event Horizon'

En als laatste werk op deze eerste cd de werkelijk schitterende Symphonic Dances uit 2013 gespeeld door Joy Lisney. Jan Vriend:

‘Als je componeert voor een solo strijker of blazer stel je je eigen tekortkomingen bloot in alle naaktheid. Ik moest terug naar af en Bachs en Brittens solo suites bestuderen om een richting te vinden die cello- en luister vriendelijk was. Ik ontwikkelde bovendien waardevol inzicht in wat mogelijk en onmogelijk was, en wat de comfortabeler en lastiger technische aspecten van het cello spelen waren door met Joy direct te werken en te discussiëren.’

Alle vijf de delen zijn dansen en dat beïnvloedt zowel het ritme als de harmonie. Jan Vriend:

‘In Bach, meer dan bij Britten, wordt harmonie altijd geïmpliceerd in zowel melodie en ritme als architectuur, soms versterkt door dubbel, tripel en zelfs quadrupel grepen (akkoorden) over de snaren. Het is een moeilijk maar onvermijdelijk aspect van compositie: zowel het gemis als de aanwezigheid van harmonisch bewustzijn is een hoorbare factor en draagt bij of leidt af van het vermogen om te oriënteren.'

Jan Vriend

De tweede cd is gewijd aan orkest- en koormuziek en begint met Phagocitosis, een ouverture uit 2007. Het werk ontstond naar een idee van Robert Nasveld, met een kort motief als basis. De titel van het stuk is een term uit de microbiologie, die aangeeft dat een cel (hier: het motief) een vreemde cel als het ware kan opeten. Jan Vriend:

‘Dat is ongeveer wat het doet in mijn compositie, met dit verschil dat het ook allerlei muzikale toespelingen binnenlokt die de cel bevatten. In feite blijkt de wereld van de muziek zo vol te zitten met deuntjes die met de cel ‘besmet’ zijn dat associaties praktisch onvermijdelijk zijn. … Ik laat het aan de luisteraar over om de verschillende referenties te identificeren - met excuses aan de auteurs van de werken die ik misbruikt heb. En dat houdt hij tot in de laatste maten vol.'

Echo 13.7 is een pianoconcert, geschreven voor Ralph van Raat. De titel verwijst naar de in 2006, het jaar waarin Jan Vriend dit werk schreef, gangbare mening dat het universum 13,7 miljard jaar oud zou zijn. In de woorden van Jan Vriend een ‘levendig, zelfs speels concert in vier delen’. Ook hier weer toespelingen op componisten als Beethoven, Brahms en (volgens mij) Janáček.

Het korte orkestwerk Ciudad de los Malditos uit 2014 ontleent zijn titel aan een gefingeerd boek in de roman El Juego del Ángel van Carlos Ruiz Zafón. Jan Vriend: ‘Het is eenvoudig een weerspiegeling van de vermeende atmosfeer die de ‘stad van verdoemden’ oproept.’

De cd eindigt met een absoluut hoogtepunt in het oeuvre van Jan Vriend zijn groots opgezette Hymn to Ra voor solisten, koor en orkest uit 2001/02, geschreven voor Musica Sacra in Maastricht. Jan Vriend:

‘Ik was al jaren van plan om een Ode aan de Zon te componeren. Het broeikaseffect en klimaatverandering maakten ons ervan bewust dat we afhankelijk zijn van de kwetsbare relatie tussen zon en aarde en herinnerden ons aan onze verantwoordelijkheid om de planeet te beschermen. Niet iedereen schijnt zich er in gelijke mate zorgen om te maken, gegeven de minachting van veel politici, industriëlen en individuen wier hebzucht, verkwisting en corruptie ertoe bijdragen om dit delicaat evenwicht te vernietigen met ware minachting voor de werkelijke krachten die ons leven beheersen.

Prachtig wordt hier de opgaande zon verbeeld. De tekst, de door Vriend vertaalde fragmenten uit de hymne aan de zon van farao Achnaton, is zoals Jan Vriend zelf ook wel weet niet het sterkste onderdeel van het stuk. Maar wát een expressie!

Dit is een liefdevol eerbetoon aan de nu 85-jarige componist. Uitvoeringen en opnamen - die dateren van 2002 tot 2023 - zijn, hoe verschillend ook, zonder uitzondering van hoog niveau en zeer goed geremastered. Het tweetalige cd boekje staat boordevol interessante informatie over de componist en zijn werk. Een onmisbare productie. Bravo Attacca!

________________
(1) Zie ook Jan Vriend: Xenakis. Wiskunde & komponeren (1977).
(2) Zie zijn Het muziekleven in Nederland in: Hollands Maandblad, aug./sept. 1982.

index