CD-recensie

© Gerard van der Leeuw, april 2025

Kijk, je kunt natuurlijk postzegels verzamelen, sigarenbandjes of eerste drukken. Maar je kunt, en ik bevind mij in een select gezelschap, ook opnamen van Brockes-passies verzamelen. Dat is vrij overzichtelijk, want de tekst van dit passie-oratorium naar de vier evangelisten van de Hamburgse schrijver en dichter Barthold Heinrich Brockes (1680-1747) is maar door een tiental componisten op muziek gezet. En niet van iedere compositie bestaat inmiddels een opname.

De componisten zijn:

1. Reinhold Keiser (1712)
2. Georg Philipp Telemann (1716)
3. Johann Mattheson (1718)
4. Georg Friedrich Händel (1719)
5. Johann Friedrich Fasch (1723?)
6. Gottfried Heinrich Stölzel (1725)
7. Maximilian Zeidler (1729)
8. Johann Jacob Schwarz (ca. 1735)
9. Johann Balthasar Christian Freislich (ca. 1750)
10. Paul Steiniger (ca. 1750)
11. Jacob Schuback (ca. 1750)
12. Johann Caspar Bachofen (postuum gedrukt in 1759)

Het begon allemaal in Hamburg (Keiser, Telemann, Matthe-son en Händel). Om daarna uit te waaieren naar Zerbst (Fasch), Gotha (Stölzel), Neurenberg (Zeidler, Schwarz), Gdansk (Freislich) en Zürich (Bachofen).

En deze opsomming zou niet compleet zijn als ik hier niet ook de Johannes-Passion van Johann Sebastian Bach noemde. In deze passie wordt immers de tekst zeven keer min of meer ontleend aan die van Brockes. Een voorbeeld. De Brockes-Passion begint met een Chor gläubiger Seelen:

Mich vom Stricke meiner Sünden
Zu entbinden,
Wird mein Gott gebunden;
Von der Laster Eyter-Beulen
Mich zu heilen,
Läst Er sich verwunden.

Iedere Bach-liefhebber zal het onmiddellijk herkennen als het voorbeeld voor de eerste alt-aria in Bachs Johannes-Passion:

Von den Stricken meiner Sünden
mich zu entbinden,
Wird mein Heil gebunden.
Mich von allen Lasterbeulen
völlig zu heilen
läßt er sich verwunden.

Het grootste verschil is dat Bach en vele anderen in hun passionen de evangelietekst gebruikten en Brockes die herdichtte.

Bach:

Jesus ging mit seine Jüngern über den Bach Kidron, da war ein Garten, darein ging Jesus und seinen Jünger. (Joh. 18, 1)

Brockes:

Drauf sagten sie dem Höchsten Danck,
Und nach gesprochnem Lob-Gesang,
Ging Jesus über Kidrons Bach,
Zum Oelberg, da er denn zu Seinen Jüngern sprach …

De tekst van Brockes is duidelijk zowel door de Aufklärung als door de opera beïnvloed. Brockes probeert op tal van manieren de dramatiek van het gebeuren nog te verhogen, zoals bijvoorbeeld blijkt uit het weglaten van woorden als ‘sie aber sprachen’. Het koor valt direct in:

Jesus:
Ihr werdet all’ in dieser Nacht
Euch an mir ärgern, ja mich gar verlassen

Chor der Jünger:
Wir alle wollen eh’ erblassen
Als durch solch’ Untreu dich betrüben

En kijk eens hoe hij Petrus laat zeggen dat hij zijn heer niet
zal verloochenen:

Aufs wenigste will Ich, trotz allen Unglücks-Fällen;
Ja, solte durch die Macht der Höllen
Die gantze Welt zu trümmern gehn,
Dir stets zur Seiten stehn.

en nog eens:

Eh soll man mich mit dir erwürgen und begraben,
Ja zehnmahl will ich eh erblassen,
Eh ich dich will verläugnen und verlassen.

Overigens hebben lang niet alle componisten de complete Brockes-tekst op muziek gezet. Van de 117 delen zette bijvoorbeeld Fasch er maar 30 op muziek.

Het leuke van het verzamelen van Brockes-passies is natuurlijk dat je onmiddellijk overeenkomsten en verschillen tussen de diverse componisten kunt horen, ze gebruiken dezelfde tekst, maar interpreteren hem anders.

Vergelijk bijvoorbeeld eens de aria Eilt ihr angefochtnen Seelen in de versies van Keiser, Telemann, Händel, Schuback en Bach, die in de Johannes vrijwel dezelfde tekst gebruikte. Op YouTube staan de versies van Keiser en Händel keurig bij elkaar.

Ik had al opnamen van de Brockes-passies van Keiser Telemann, Händel, Stölzel en Fasch - de vrij beroerde opname van Mattheson ken ik, maar bezit ik niet en ook de mooie opname van de Brockes-Passion van Freislich op het Poolse Sarton-label heb ik nog altijd niet kunnen bemachtigen.

Maar zie: kort voor Pasen 2025 verscheen op cpo een opname van de Brockes-Passion van Jacob Schuback. Ik was zijn naam wel eens in verband met Carl Philipp Emanuel Bach tegen gekomen en wist dat hij een Brockes-Passion had geschreven. Maar dat was dan ook alles.

Jacob Schuback werd in 1726 in Hamburg, waar zijn vader burgemeester was, in een zeer geziene en vermogende familie geboren. Hij bezocht het Johanneum, waar hij les kreeg van Telemann. En hoewel de muziek een zeer belangrijke plaats in zijn leven innam, studeerde hij - aan zijn stand verplicht - rechten in Göttingen, waar hij in zijn woning concerten organiseerde.

Anoniem: Jacob Schuback

Terug in Hamburg kreeg hij al spoedig een zeer belangrijke positie in de Hamburgse senaat. Als diplomaat was hij mede ondertekenaar van het Gottorper Vertrag van 1786 dat een forse uitbreiding van de Hamburgse haven mogelijk maakte. Vanaf 1771 vertegenwoordigde hij de stad op de Rijksdag in Regensburg. Maar de muziek bleef belangrijk: Schuback dirigeerde een van de vroege uitvoeringen van Händels Messiah in Hamburg, raakte bevriend met Telemanns opvolger Carl Philipp Emanuel Bach en correspondeerde met de grote tekstdichter Pietro Metastasio. Van Metastasio vertaalde hij een aantal oratorium-libretti die hij ook op muziek zette, waaronder het zeer succesvolle La Betulia liberata (*).

In 1775 publiceerde hij anoniem in Göttingen zijn Von der musikalischen Declamation. In het Vorbericht van de uitgave van zijn oratorium Die Jünger zu Emaus (1778) schreef Schuback:

‘Viele Jahre sind es, seitdem ich, ohne dem Beruf nach ein Tonkünstler zu seyn, mir gleichwohl zur Ehre, auch zum vorzüglichen Vergnügen geschätzet habe, mich unter ihre Zahl zu rechnen, besonders unter diejenigen, welche sich mit der Composition, und mit Anführung eines Orchesters üben.'

Behalve de passie en de oratoria componeerde hij liederen, koralen, drie symfonieën en geestelijke en wereldlijke cantates. Samen met Carl Philipp Emanuel Bach schreef hij de Einführungsmusik für Pastor Schuchmacher.

De Brockes-Passion van Jacob Schuback is een vroeg werk dat naar alle waarschijnlijkheid tijdens zijn leven nooit is uitgevoerd. Het werk is eenvoudig geïnstrumenteerd: strijkers en continuo. Slechts in een vijftal aria’s speelt een solo-instrument mee: fagot, traverso, hobo, hoorn en solo-viool. De muziek ademt de geest van de late Telemann en de Empfindsame Stil.

Veel recitatieven krijgen de vorm van een accompagnato dat de tekst als het ware van commentaar voorziet. Opmerkelijk genoeg behandelt Schuback ook sommige van Brockes’ als aria bedoelde teksten als accompagnato’s. En wat belangrijker is: de muziek verdient het ten volle gehoord te worden. Hopelijk komt het nog eens tot een opname van een van Schubacks latere oratoria.

Over de uitvoering van dit alles kan ik kort zijn: die is, zeker als je bedenkt dat het hier een live-opname betreft van een werk zonder uitvoeringstraditie, opmerkelijk goed.

Goede solisten, Hans Jörg Mammel, trefzeker als altijd, voorop, een zeer goed ingestudeerd koor en orkest en een dirigent die zich hoorbaar in deze onbekende muziek heeft ingeleefd. Bijzonder geslaagd acht ik de bescheiden, maar doeltreffende inzet van de luit als continuo-instrument. Ook de radio-opname van de Hessischer Rundfunk voldoet aan alle eisen.

Zoals altijd bij cpo bevat het cd boekje een goede, zij het beknopte toelichting, maar helaas ontbreekt de tekst. De luisteraar wordt geacht die middels een QR-code zelf van het internet te plukken. Toch jammer. Ik heb de indruk dat CPO pas op het laatste moment besloten heeft het geheel wat meer bescheiden uit te geven.

Dit is nu eens een zinnige uitgave. Niet weer een complete Beethoven of Mahler door orkest x met dirigent ij, maar een niet eerder opgenomen, onbekend werk van een onbekende componist een kans gegeven. Petje af!

___________________
(*) Zie: S. Voss: Die Metastasio-Vertonungen des Hamburger Syndikus Jacob Schuback: ein Beitrag zur Geschichte des Oratoriums im Hamburg des 18. Jahrhunderts, HJb 1999, 173-85. De tekst werd door zo’n dertig componisten, waaronder de jonge Mozart, op muziek gezet.

index