CD-recensie

© Gerard van der Leeuw, oktober 2023

Nu Sieuwert Verster niet meer de hele dag hoeft te rennen en te vliegen voor het Orkest van de Achttiende eeuw, heeft hij weer meer tijd voor zijn andere hartstocht: zijn platenlabel Attacca. Opgericht in 1981 is er inmiddels een zeer rijk aanbod ontstaan van cd’s en dvd’s met voornamelijk avantgarde muziek uit de hele wereld, met uiteraard veel Nederlandse muziek. Om maar een paar componisten te noemen die op de inmiddels ruim 130 producties staan: Louis Andriessen, Béla Bartók, Luciano Berio, Willem Frederik Bon, Benjamin Britten, Unsuk Chin, Georg Crumb, Rudolf Escher, Morton Feldman, Rozalie Hirs, Guus Jansen, Tristan Keuris, Hans Kox, Vanessa Lann, Theo Loevendie, Bruno Maderna, Myriam Marbe, Anton Rubinstein, Giacinto Scelsi, Peter Schat, Calliope Tsoupaki, Edgar Varèse, Erik Voermans, Peter-Jan Wagemans, Sinta Wullur, Iannis Xenakis en Isang Yun,

Een heel bijzondere serie vormen de cds die zijn verschenen onder de titel Ladder of Escape - brandtrap. Steeds een hele cd gewijd aan een bepaald instrument. Harry Sparnaay (basklarinet) verzorgde nr. 1, Robby Faverey (gitaar) nr. 2, Walter van Hauwe (blokfluit) nr. 3. Nummer 13 ontbreekt, want zoals Siebe Riedstra ooit schreef: ‘Nummer 13 wordt overgeslagen, want waar uit bijgeloof geen dertiende verdieping is heeft men ook geen Ladder of Escape nodig.'

Onlangs verscheen Ladder of Escape 17, met composities voor basklarinet en orgel. De uitvoerenden Jelte Althuis en Henny Heikens vormen al tien jaar een duo. Ze kwamen voor het eerst samen naar aanleiding van een verzoek van de in 2017 overleden Wim de Ruiter om zijn hier opgenomen Allons-Y (2005) eens een keer uit te voeren.

Wim de Ruiter had het stuk geschreven voor Harry Sparnaay die in 1997 was getrouwd met de Argentijnse organiste Silvia Castillo. Maar het kwam niet tot een uitvoering. Tot Jelte Althuis, een leerling van Sparnaay en Henny Heikens ermee aan de slag gingen. Het is een kleurijk stuk waar je - Wim de Ruiter was organist en een leerling van Ton de Leeuw - de Ruiters vertrouwdheid met het Franse orgelrepertoire in terughoort. Heikens: ‘Hij gebruikt hier het motief van de beroemde toccata uit de Vijfde orgelsymfonie van Charles-Marie Widor op een originele manier. … Je hoort prachtige kleuren en effecten in het orgel, vooral in het lyrische middendeel.' En Heikens is al sinds jaar en dag vertrouwd met de muziek van Wim de Ruiter: luister op YouTube naar zijn opname uit 2013 van Wim de Ruiters Outer Darkness voor klanksporen en orgel.

Volgt de muziek van nog een organist/componist en leerling van Ton de Leeuw: Daan Manneke. En ook hier weer de vertrouwdheid met het Franse (orgel)repertoire: Organum Floridum is een hommage aan de beroemde Parijse kapelmeesters van de 12de-eeuwse Notre-Dame school: Leoninus en Perotinus.

Organum Floridum is een nadere uitwerking voor orgel en basklarinet van het in 1986 geschreven orgelwerk Organum. Manneke: ‘Er stond mij een gekleurde, verrijkte compositie voor ogen bestaande uit twee orgels, waarvan het ‘kleine-orgel-metéén register’ tal van orgelvreemde mogelijkheden en speciale sonoriteiten bezit. Bij een uitvoering staat dit mobiele orgeltje zo mogelijk tegenover het grote instrument opgesteld en speelt de ruimtelijke interactie een aparte rol. Een grote, gulle (kerk)ruimte zorgt stellig voor een meerwaarde in deze ‘dubbelkorige’ compositie.’ En: ‘Het is nadrukkelijk geen duet. Op de momenten dat
de instrumenten unisono spelen, wordt de statische orgelklank
ingekleurd door bijvoorbeeld een crescendo van de basklarinet.’

Men vergelijke Organum:

met Organum Floridum:

Waarbij opvalt dat in Organum Floridum de verschillende secties van het werk titels hebben gekregen die - typisch Daan Manneke - beweging suggereren. Hier het verloop van een dag: L’aube - Labeur - Le midi - Polyphonie des ombres - Labeur suite - l’Après-midi - La nuit.

Volgt Slangenkuil uit 2016 van Ron Ford, de enige componist op deze cd die niet ook organist is. Ford: ‘Ik had nog nooit eerder voor orgel geschreven dus toen Jelte me om een duo vroeg, dacht ik: leuk, die uitdaging ga ik graag aan. … Slangenkuil bestaat uit twee delen die zonder onderbreking in elkaar overgaan. Beide geven een antwoord op de vraag hoe het is om in duoverband samen te spelen.’

Salto van Oene van Geel werd in 2002 geschreven voor het rietkwintet Calefax en door Jelte Althuis bewerkt voor orgel en basklarinet waarbij hij de partij van de basklarinet ongewijzigd liet. Van Geel: ‘De basklarinet heeft het vermogen om muzikale salto’s te springen. Het bereik is enorm. In alle registers heeft het instrument veel kleur, van de warme laagte tot de expressieve hoogte.’

In Sluipweg uit 2023 van Guus Jansen (ook al een leerling van Ton de Leeuw) spelen boventonen een grote rol. Jansen: ‘Op het moment dat de basklarinet een crescendo speelt, klinken er steeds meer boventonen mee. … Die boventonen sluipen als het ware in de klank, vandaar de titel: Sluipweg. Stel je voor: de basklarinet maakt een enorm crescendo, het orgel pikt die boventonen op, waarna de basklarinet stopt met spelen. Als luisteraar heb je dat dan niet in de gaten. Sterker nog: tijdens het repeteren dacht Henny dat hij een bepaalde noot speelde, maar dat bleek een basklarinetnoot te zijn. Het rondzingen van al die boventonen is een bijna magische gebeurtenis. Dit ‘sluipende’ proces van de klanken staat centraal in het eerste deel.’ Het derde deel is geïnspireerd door de jazz basklarinettist Eric Dolphy.

God bless the child is een liedje uit 1939 van Billie Holiday en Arthur Herzog jr. dat Dolphy inspireerde tot een improvisatie (gespeeld door Harry Sparnaay op Ladder of Escape 1), die weer het uitgangspunt vormde voor een compositie van Raaf Hekkema, de saxofonist van Calefax. En dat geheel bewerkte Jelte Althuis weer voor orgel en basklarinet. Maar mooi is het!

Through the Looking Glass uit 2021 van Hans Koolmees ten slotte keert Bachs Pièce d’Orgue BWV 572 letterlijk om. Bij hem is het dus 275 VWB. Bach met een aantal ingrepen van achter naar voren. Koolmees: ‘Bach is natuurlijk tonaal, muziek met een richting die thuiskomt op de tonica. Draai je dat om, dan ontstaat muziek die zich juist steeds verder verwijdert van thuiskomen. Je herkent de taal, maar niet wat er in die taal wordt gezegd.’

Organist Henny Heikens maakt optimaal gebruik van de diverse orgels die hem in het Orgelpark in Amsterdam ter beschikking staan. Het is een prachtige cd geworden, perfect opgenomen, liefdevol uitgegeven met een informatieve tweetalige toelichting van Liesbeth Houtman.

Dan het gebruikte instrumentarium. De basklarinet is de Buffet Crampson 'Tosca'. De orgels: Utopia Barokorgel (2018) en Sauer-orgel (1922) (Manneke, Van Geel), en Verschueren-orgel (2009) (Ford, Dolphy, De Ruiter, Janssen, Koolmees).

index