CD-recensie

© Gerard Scheltens, november 2017

"Virtuoso sisters claim to have solved Proust's musical puzzle", was de sensationeel ogende kop in The Guardian in de herfst van 2017. Liefhebbers van romanschrijver Marcel Proust met behoefte aan vastigheid konden een zucht van verlichting slaken. Eindelijk had een raadsel dat al sinds 1913 rondwaarde door de literaire wereld, zijn ontknoping gevonden. Maria en Nathalia Milstein, hoogbegaafd violiste en pianiste, hadden de sonate voor viool en piano van Gabriel Pierné aangewezen als de "sonate van Vinteuil", het werk dat Charles Swann zo had betoverd toen hij gebiologeerd was door de ongrijpbare Odette de Crécy.

In Un Amour de Swann uit Du côté de chez Swann het eerste deel van Prousts grote romancyclus À la recherche du temps perdu, is het allemaal na te lezen. Tijdens een soiree vangt het romanpersonage Swann de wonderbaarlijke geluiden op van een prachtige vioolsonate. Die is gecomponeerd door een zekere Vinteuil, een onbekende componist over wie alleen wordt verteld dat hij ook een septet geschreven heeft. Omdat Proust veel wist van muziek, veel musici kende en vaak bestaande personen model liet staan in zijn beroemde 'roman fleuve', werd het al gauw een literair gezelschapsspel om te raden welke componist zou kunnen schuilgaan achter de figuur Vinteuil. En welke sonate is het die door een klein motiefje - dat later herhaald wordt - zoveel betovering uitoefent op de verraste Swann?

Het gissen kon beginnen. Reynaldo Hahn leek een goede kandidaat, want deze vriend van Proust heeft een geparfumeerd liedoeuvre geschapen. Maar een vioolsonate schreef hij pas in 1926, vier jaar na Prousts dood. Er bestaan beroemde sonates die eerder voor de hand liggen. Was het Gabriel Fauré? Maar Vinteuils sonate 'lijkt op Fauré', lezen we, en dan valt Fauré zelf af. César Franck? Debussy? Diens muziek speelt voor Proust een grote rol. Ook de naam van Francks jonggestorven leerling Guillaume Lekeu is gevallen; door zijn vioolsonate geldt hij als een in de knop gebroken belofte. Camille Saint-Saëns misschien? Diens sonate in d opus 75 figureert - met naam en toenaam - in een voorstudie voor de grote cyclus, de onvoltooide roman Jean Santeuil uit 1896-1900 die pas in 1952 postuum werd gepubliceerd. Alles is speculatie, je komt er niet uit, en dat is waarschijnlijk precies wat Proust voor ogen stond.

Zo groot was de behoefte om met Vinteuil iets concreets in handen te hebben, dat sommigen aan de slag gingen om "zijn" sonate te schrijven. De Franse componist Claude Pascal deed dat in 1947. De Amerikaan Joseph Fennimore schreef in 1976 een Quartet after Vinteuil en ging zich twee jaar later te buiten aan Swann in Love voor viool en piano. De Chileense componist Jorge Arriagada schreef 'de' sonate als soundtrack voor de Proust-verfilming Le Temps retrouvé (Time Regained) van Raoul Ruiz uit 1999. Zo wordt fictie getransformeerd tot werkelijkheid, maar wel een virtuele.

De zussen Milstein kiezen hun eigen invalshoek met een programma rond de Sonate de Vinteuil. Ze menen het raadsel te hebben ontrafeld. Gabriel Pierné, organist van de Sainte-Clotilde als opvolger van zijn leermeester Franck, dirigent en componist van een uitgebreid oeuvre in alle genres, heeft een vioolsonate op zijn naam staan die volgens hen aan alle eisen voldoet. Hij "lijkt op Fauré", hij is in de juiste periode geschreven en hij heeft een verrassend openingsthema dat in het oor blijft haken en dat later terugkeert volgens de regels van het cyclisch principe. Pierné dan maar? Och, waarom niet?
Ach, waarom wel? Het theorietje is plausibel genoeg, en ik luister nu met andere oren naar Piernés mooie sonate die ik al kende, maar die nu een nieuwe dimensie krijgt. Het zou kunnen. Maar toch: waarom willen we dit weten? Is het niet veel mooier als het raadsel intact blijft? Als de sonate van Vinteuil even ongrijpbaar is voor ons als de onbereikbare Odette de Crécy voor Swann? Onvervulbaar verlangen - was het daar niet allemaal om begonnen...?

Ondertussen is dit wel een cd om te koesteren. De Milsteins spelen in de eerste plaats natuurlijk hun "vondst", de sonate van Pierné, plus twee van de gedroomde kandidaten, die van Saint-Saëns en Debussy. Van Reynaldo Hahn werden twee liederen gekozen waarbij de viool de rol van de zangstem op zich neemt. À Chloris klinkt niet helemaal naar wat ik me voorstel bij Vinteuil (eerder als een Bach-bewerking door Busoni), maar Hahns allermooiste lied L'Heure exquise is absoluut 'exquise'.

Violiste Maria Milstein, geboren in Moskou, opgegroeid in Parijs, lid van het Van Baerle Trio en bezig aan een solistische carrière met Nederland als basis, krijgt in januari 2018 de Nederlandse Muziekprijs uitgereikt. Maar ook haar jongere zus, de pianiste Nathalia, is sterk in opkomst. Samen vormen ze een innemend duo, expressief en intelligent. Hun naadloze samenspel doet ook recht aan de eigenheid van de muziek, want "Vinteuil" mag hier dan als verzamelbegrip fungeren, het gaat om vier individuele componisten, elk met hun eigen karakter: Debussy is niet Saint-Saëns is niet Pierné is niet Hahn. Ook wie niet geeft om Proust (kan dat?) of om literaire raadsels, heeft een ijzersterke cd te pakken waarop je niet gauw uitgeluisterd raakt.

index