CD-recensie

© Emanuel Overbeeke, juni 2023

Werner Herbers, geboren in 1940 en helaas afgelopen maandag, 5 juni overleden, was een van de interessantste Nederlandse musici van zijn tijd. Vanaf de jaren zestig tot eind jaren tachtig was hij lid van het Nederlands Blazers Ensemble dat onder leiding van Edo de Waart fantastische uitvoeringen gaf van een zeer breed repertoire dat reikte van Mozart tot de modernen. De uitvoering van dit gezelschap van Mozarts Gran Partita is na meer dan een halve eeuw nog steeds de beste ooit van dit werk gemaakt, mede dankzij de volstrekt vanzelfsprekende combinatie van ongekende discipline en uitzonderlijke creativiteit. De pas verschenen cd-box met alle opnamen van dit ‘oude' NBE is een kroonjuweel.

Werner Herbers (1940-2023) (foto Bert Nienhuis)

Die combinatie maakte hem ook vanaf 1970 tot een zeer welkom lid van het beste orkest van Nederland dat onder Haitink en Chailly opnamen maakten die hun superioriteit mede danken aan de excellente musici in een wederom zeer breed repertoire. (Herbers speelde ook mee in onder meer Moses und Aron onder Boulez en in Beethovens Vierde en Zevende symfonie onder Carlos Kleiber – als het Concertgebouworkest mag worden herinnerd met maar één uitvoering, dan die met Kleiber, de enige keer dat deze geweldenaar voor het orkest stond.)

Die breedte toonde hij ook op geheel andere wijze toen hij, op uitnodiging van Martijn Sanders, toenmalig directeur van het Concertgebouw, begon met de Ebony Band die zich richtte op vergeten en vaak vervolgde componisten uit het interbellum. Een reden voor zijn inzet was persoonlijk: zijn ouders hadden vanwege Hitler Duitsland verlaten en zich in Nederland gevestigd. Kunst uit het interbellum, niet alleen muziek, had Herbers altijd al geboeid. Een andere was meer ideologisch. Een gezond muziekleven, zo legde hij ooit uit in Podium Witteman, betekent niet alleen aandacht voor de overbekende absolute toppers onder de componisten en hun allerbeste vertolkers, maar ook voor de minder bekende humuslagen daaronder waarin deze toppers kunnen gedijen plus de erkenning dat de top van de piramide niet kan zonder de rest ervan en andersom. Tijdens het interbellum waren er niet alleen reuzen als Schönberg en Stravinsky maar ook vele anderen die misschien niet de allerbeste maar wel goede muziek schreven, in hun tijd de waardering kregen die ze verdienen en daarna in de vergetelheid raakten. Zogeheten mindere goden zijn niet altijd dus wel soms net zo interessant dan de echte goden. Dat idee begin ik meer en meer te onderschrijven, niet alleen omdat ik de mindere goden beter begin te kennen, maar ook omdat de mindere goden in het muziekonderwijs (waarin Herbers ook actief was) van cruciaal belang zijn: een beginner begint niet met Moses und Aron, symfonieën van Beethoven, de Gran Partita of George Grosz' Achtung, Aufnahme!!, maar met een zeer versimpelde Haydn of Ten Holt. Sommigen blijven daarbij, anderen groeien door tot aan de rijkdom en complexiteit van bijvoorbeeld de genoemde meesterwerken, maar zelfs al gaat de weg naar de top bij professionals en avonturiers zeer snel, men moet die weg wel doorlopen. Amateurs kan men begrip bijbrengen voor repertoire dat ze zelf niet kunnen spelen en professionals komen er niet als zij niet ook dezelfde liefde bezitten die amateurs bezitten. Dat wederzijdse inzicht helpt enorm de kloof tussen de twee groepen te verkleinen.

Werner Herbers was behalve professional ook avonturier. Hij hield ook enorm van jazz, waardeerde het geniale werk van excentrieke eenlingen als Stan Kenton en maakte met de Ebony Band in 1993 een cd met stukken van de bizarre Stan Kenton-arrangeur Robert Graettinger die Herbers wel eerst moest opsporen via een bizarre speurtocht waarover hij smeuïg vertelde bij Han Reiziger (de Ebony Band speelde Graettingers muziek fantastisch, op concerten meer gedreven dan in op de cd - en ze lijken mij nog leuker en anarchistischer als een jazzband ze gaat spelen. Bestaat er een opname van het concert van de Stan Kenton Alumni Band o.l.v. Werner Herbers?

Repertoire onder de top is van alle tijden, maar het interbellum had op dit punt een voorsprong op eerdere perioden: het was een tijdvak in gisting (al vrees ik dat dit idee mede is ingegeven door een onterechte idealisering van andere tijdvakken). Velen meenden dat met de ramp van de Eerste Wereldoorlog, die iedereen duidelijk had gemaakt dat de vooroorlogse burgerlijke ordening en beschaving gedeeltelijk façade waren, het burgerdom en zijn cultuur zijn langste tijd hadden gehad. Maar terwijl de burgerij de schijn van oude glorie probeerde op te houden, had een nieuwe dominante cultuur zich nog niet aangediend en zochten politici, denkers en kunstenaars naar nieuwe vormen en inhouden. Daarbij toonde de laatste groep behalve creativiteit, intelligentie en realisme ook veel humor en gezond anarchisme dat men vaak mist bij figuren net onder de top uit eerdere tijdvakken. Die humor zat ook in uitvoeringen van de Ebony Band. Soms miste ik enigszins in het sarcastische venijn de intensiteit op leven en dood die ik hoor in opnamen van musici uit het interbellum, maar oude tijden laten zich moeilijk reconstrueren (soms gelukkig maar) en de hernieuwde beschikbaarheid van boeiend materiaal maakt heel veel goed.

Achtung, Aufnahme!! (1930) van Wilhelm Grosz (1894-1939) is een korte opera met een sterk ironisch karakter. Het verhaal is geschreven door dezelfde die eerder het libretto schreef voor Hertog Blauwbaards burcht en in de muziek komen vele stijlen langs, De komische confrontatie van stijlen lijkt zo te horen belangrijker dan een uniforme taal. De titel suggereert een werk voor de radio, maar volgens Herbers is dat idee onjuist. De muziek leent zich door de vele personages en abrupte wendingen bij uitstek voor een scenische opvoering. Dit is de opname van een semi-scenische opvoering in het Concertgebouw in 2005.

De overige twee werken op de cd zijn potpourri's, de eerste van Komödien in Europe van Walter Goehr (1905-1960), de tweede van Die vertauschten Manuskripte van Mátyás Seiber (1905-196). Beide werken moeten het sterk hebben van de leuke, grillige opbouw vol karikaturale en serieuze verrassingen.

En wat betreft het tijdperk in gisting; het carnavaleske, om niet te zeggen soms leuk groteske van de muziek is net als het katholieke carnaval in wezen een bevestiging van de heersende orde en dat was na 1919 vooral de hardnekkig volgehouden burgerlijke orde. De fundamentele aantasting van die orde in de muziek kwam pas met het serialisme en de minimal music en buiten de muziek met de ongewilde gevolgen van de geest van de jaren zestig (revoluties pakken altijd anders uit dan de pioniers hopen).

Die combinatie van in de grond de bevestiging en voor de schermen de afbraak van de bestaande orde is wel een zeer hedendaagse reactie. Rond 1930 zag bijna iedereen vooral of uitsluitend het verondersteld destructieve met alle gevolgen van dien. Het verklaart waarom deze componisten de nazi's meer vreesden dan vele anderen en waarom kunstenaars in het Derde Rijk werden vervolgd of erger en hun werk werd weggedrukt of vernietigd. Na de oorlog had men eerst andere dingen aan het hoofd dan rouw en verwerking. Vandaar dat de Ebony Band voor 1960 amper aandacht zou hebben gekregen. En ook al luisteren wij nu anders dan in 1930, ook al leven wij ook in een tijd van gisting, deze cd met opnamen uit het omroeparchief van concerten uit de jaren 1999-2005, gelukkig net verschenen voor Herbers' dood, is een prachtig eerbewijs aan een geweldig project dat gelukkig wordt voortgezet (ook anderen zetten zich nu in voor dit repertoire en het archief van de Ebony Band gaat naar het NMI), al moeten we nu verder zonder de grote inspirator.

index