CD-recensie

© Emanuel Overbeeke, maart 2019

Achteraf gezien had Hans Rosbaud (1895-1962) tijdens zijn carrière zeker drie nadelen: de langspeelplaat kwam pas op toen hij reeds lang actief was (begin jaren vijftig); vanaf dat moment had hij slechts een korte Indian summer; en zijn faam was grotendeels te danken aan zijn inzet voor een repertoire dat destijds zowel in de concertzaal als op de grammofoon amper nog aan bod kwam (de muziek vanaf Stravinsky). De weinige opnamen van hem die circuleerden, bevestigden de uitspraak van Francis Poulenc dat hij een der grootsten was. De weinigen die hem in levenden lijve hadden gehoord beaamden dat volmondig, maar de omstandigheden tijdens zijn leven maakten dat hij daarna bijna meer legende dan werkelijkheid was. Gelukkig verandert dat de laatste jaren. Rosbaud was na de oorlog dirigent van het orkest van de Südwestfunk Baden-Baden en de radio-opnamen die hij vooral met dit orkest maakte, verschenen in etappes op cd. Naast een box met hedendaags repertoire met de rare titel the rarest recordings (want juist dit zijn de meest bekende) krijgen we ook de echt zeldzame, geordend op componist en veelal niet eerder uitgebracht (er waren als boxen gewijd aan Haydn, Mozart, Bruckner, Tsjaikovski en Wagner, nu is er Brahms, en hopelijk komen nog Mahler en Beethoven).

De uitgave in deze vorm heeft een groot voordeel en een groot nadeel. Het nadeel is dat Rosbauds dirigeerstijl zich meer kenmerkte door een aanpak dan door een repertoirekeuze. Dat het ene repertoire zich beter leent voor die aanpak, zegt vooral iets over onze bril. Rosbauds bril was: alles naar zijn hand zetten. Zijn aanpak lijkt op het eerste gehoor neutraal en de noten laten spreken. Hij doet geen opzichtige dingen en zijn aanpak lijkt veel op die van andere dirigenten uit dezelfde tijd. Niettemin blijven zijn uitvoeringen bij, wat betekent dat hij bijzondere dingen doet. Rosbaud is uit op ritmische energie, hecht aan continuïteit en puls en wil die niet laten frustreren door uitzonderlijke momenten die een uitzonderlijke behandeling zouden kunnen rechtvaardigen. Hij is geen klankfetisjist (wat mij zeer nieuwsgierig maakt naar zijn Wagner-vertolkingen) en lijkt geen podiumdier. Dat hij excelleerde in opera's van Mozart, Gluck en Rameau is daarmee niet in tegenspraak. Hij zocht de expressie in kleine subtiele wendingen binnen een relatief strak keurslijf dat hij bracht op een onnadrukkelijke wijze met een stille greep op de architectuur. Zijn liefde voor hedendaagse muziek is het minst zeldzame deel van zijn oeuvre, maar tegelijk in de aanpak niet modern. Hij behandelt de moderniteit als een afwijking binnen een klassiek patroon, wat betekent dat men de ongelijke zinnen en verrassende wendingen in dynamiek en harmonie telkens onbewust relateert aan een klassiek patroon. Net als later Boulez, Helffer, Rosen, Pollini, Bruins en Van Raat begreep hij dat men moderne muziek het beste tot zijn recht kan aten komen door die zo klassiek mogelijk te spelen.

Met die instelling dirigeerde hij ook Brahms. Brahms is voor hem niet de man met de baard, niet de chique huiscomponist avant la lettre van Omroep Max, niet de man die zich koestert in de nostalgie en zijn sombere gemoed de vrije loop laat. Brahms is eerder een robuustere (niet vettere) uitgave van Mozart, iemand die ook lichtvoetige momenten kent (niet alleen in de Serenades), die het pathos niet aanzet. Rosbaud doet alle moeite om de ritmische vondsten zo veel mogelijk en zo ontheatraal mogelijk over te brengen. Volstrekt slank kan men Rosbauds Brahms echter niet noemen. Daarvoor is het orkest teveel gewend aan een ietwat donkere klank (in zijn opnamen met het Concertgebouworkest klinkt het orkest transparanter). Net als in Rosbauds Mozart-box (hier besproken), eerder verschenen op SWR, horen we een spanning tussen orkest en dirigent, maar die spanning is hier minder groot omdat Rosbaud meer met het orkest meegaat dan in Mozart. Zelfs de Serenades hebben een zwaarte die zelfs de zwaarste stukken van Mozart niet hebben.

De opnamen van de pianoconcerten, lang geleden eerder uitgebracht, hebben andere kwaliteiten, omdat de dirigent daarin primair de solisten wilde dienen. Het Eerste concert heb ik nog nooit zo licht en met zo'n rijk toucher gespeeld gehoord als hier. De oorzaak is niet Giesekings grote affiniteit met muziek van Debussy en Ravel, alhoewel dat toucher in die muziek zeer van pas komt, maar een neiging tot etherische wereldvreemdheid alsof de vlinders in de wei slechts dartele spelletjes uithalen en Brahms' dramatiek mag overgaan in ragfijne contrapuntische onbekommerdheid. Enerzijds mis ik de aarde, anderzijds heeft de afwijking een niveau dat dwingt tot verder luisteren. Géza Anda pakt het Tweede concert anders aan. Wie de eerste maten hoort, verwacht een zeer lange zit, terwijl de totale tijdsduur niet opvalt. Blijkbaar hebben dirigent en solist een greep op de materie en een inzicht in frasering waardoor gevoel voor tempo belangrijker wordt dan tempo.

Het is bijna conventie om het beeld van de Brahms van zijn oude dag op te vatten als een excuus om in zijn muziek het onderhuidse verdriet zoveel aandacht te geven dat de klassieke patronen zeker in de late stukken er soms onbeholpen bijhangen. Rosbauds opname van Brahms' Tweede symfonie dateert van anderhalve week voor zijn dood, toen de dirigent reeds ten dode was opgeschreven en zijn lichaam niet meer wilde meewerken. Wie de aanstaande dood in deze uitvoering hoort, kan heel goed fantaseren. Dit is een muzikale joie de vivre die niet anders klinkt dan toen Rosbaud nog gezond was, een overwinning van de kunst op het leven. Zeer gezond en vitaal klinken alle uitvoeringen in deze box,

index