CD-recensie

 

© Aart van der Wal, mei 2023

Marion von Tilzer - Into Eternity

Marion von Tilzer (piano), Bella Adamova (alt), Maya Fridman (cello solo), Michael Hesselink (klarinet), Jacobus Thiele (slagwerk), Belinfante Quartet: Olivia Scheepers en Fiona Robertson (viool), Henrietta Hill (altviool), Pau Marqués i Oleo (cello)
TRPTK TTK 0104 • 53' • (sacd)
Opname: nov. 2022, Galaxy Studios, Mol (B)

 

 
 

Marion von Tilzer

Het componeren van muziek met als aanleiding de afscheidsbrief van Vilma Grunwald aan haar echtgenoot: dat is Into Eternity van Marion von Tilzer (ze is in Oostenrijk geboren en woont en werkt in Amsterdam), een achtdelig ensemblewerk voor alt, piano, (solo)cello, klarinet, slagwerk en strijkkwartet, waarvan er drie: ‘Out of the Dark', ‘The Letter of Vilma Grunwald' en ‘Hajej, muj andílku, hajej a spi' (kom, mijn engel, kom en slaap), rechtstreeks verband houden met wat zich op 11 juli 1944 afspeelde.

Into Eternity begon met een verzoek van Tilzer aan de Holocaust overlevende zoon, Frank (Misa) Grunwald, uitmondend in een indrukwekkend en ontroerend werkstuk, met de brief en de daarmee verbonden kracht van menselijke warmte en waardigheid als belangrijkste inspiratiebron.

De titel, Into Eternity, tot in eeuwigheid, is ontleend aan de laatste woorden in de haastig neergekrabberlde brief, toen Vilma Grunwald op het punt stond om samen met haar oudste zoon John op de vrachtwagens te klimmen die hen met zoveel andere lotgenoten naar de gaskamer zouden brengen. Dat het epistel niet alleen kon worden geschreven, maar ook nog bewaard bleef en uiteindelijk zelfs een plekje kreeg in het Amerikaanse Holocaust Memorial Museum in Washington DC danken we aan een regelrechte zeldzaamheid: een welwillende SS-er, een bewaker, die niet zonder risico ervoor zorgde dat de brief in dat immense kamp werd afgegeven bij de eveneens zich daar bevindende echtgenoot en, Frank, de andere zoon (beiden overleefden de verschrikkingen). Het is een van die kleine maar o zo belangrijke wondertjes zoals die zich zelfs onder onmenselijke en bovendien volkomen uitzichtloze omstandigheden toch herhaaldelijk konden voordoen.

John (l.), Frank (Misa) en Vilma Grunwald

Hieronder de tekst van de afscheidsbrief, geschreven op 11 juli 1944, kort na aankomst van moeder en zoon in Auschwitz:

‘Jij mijn enige, mijn liefste, het is Blocksperre en we wachten tot het donker wordt. We waren ook bij Willy, die ons zelfs geen moment in het ongewisse heeft gelaten. We dachten eerst om ons met Jenda te verstoppen, en eerst ook zo gedaan, maar we lieten het idee uiteindelijk varen omdat het volgens ons hopeloos was. De beruchte vrachtwagens zijn hier al en we wachten tot het zal beginnen. Ik ben volkomen kalm. Jij, mijn enige en mijn liefste, geef jezelf niet de schuld voor hetgeen er is gebeurd, het was ons lot. We deden wat we konden. Blijf gezond en denk aan mijn motto dat de tijd zal helen – misschien niet alles, maar minstens een deel. Zorg goed voor ons kleine gouden jongetje en verwen hem niet teveel met al je liefde. Blijf allebei gezond, lieverds. Ik zal alleen maar aan jou en Misa denken. Heb een gelukkig leven. We moeten de vrachtwagens in. Tot in de eeuwigheid, jouw Vilma.'

Kort daarop werden Vilma en haar zoon vergast.

Rond de triptiek, die het hart van het album vormt, schreef Tilzer nog vijf composities met daarin licht- en schaduwwerking als dominerende factor. Bijzonder aangrijpend is het slotstuk, Into Eternity, dat oplost in de schemerige klanken van met de strijkstok beroerde belletjes en piano.

Naarmate de gruwelijkheden van de Holocaust in tijd steeds verder van ons af komen te staan, neemt de abstractie ervan evenredig toe. Niet meer dan een handvol overlevenden kan die vreselijke gebeurtenissen nu nog navertellen. Zo is Frank Grunwald inmiddels 91 jaar. Hij gaf Tilzer, overtuigd van haar goede bedoelingen en integere houding, toestemming voor het project: ‘[…] One of my concerns has always been that my mother will be forgotten, but now – with her letter […] and the musical performances composed on her behalf – those concerns are gone.'

Frank (Misa) en Vilma Grunwald

Zo is Tilzers Into Eternity ook geworden, want afgaande op de muzikale inhoud ervan is duidelijk sprake van het op uiterst integere wijze levend (willen) houden van misschien wel de meest zwarte bladzijde in onze West-Europese geschiedenis, die niet of nauwelijks onder woorden te brengen valt en waarvan de aanleiding, de omstandigheden en de gevolgen ons begrip ver te boven gaan. Waarbij het - zoals zo vaak - de muziek is die in staat blijkt om historisch gegroeide afstandelijkheid om te smeden tot diep gevoelde, actuele betrokkenheid.

Kort voordat ik dit album thuisbezorgd kreeg had ik – het berust op toeval - weer eens het driedelige standaardwerk van Raul Hilberg, The Destruction of the European Jews (er is ook een beknopte Nederlandse versie van: Daders, Slachtoffers, Omstanders) gelezen, maar wat daaraan noodzakelijkerwijs ontbreekt is dat het geen zes miljoen vermoorde joden betreft, maar dat één jood zes miljoen keer is vermoord. Drie kloeke geschiedkundige delen in de vorm van nuchtere en waar mogelijk objectieve verslaglegging, omgeven of ondersteund door duizenden feiten, feitjes en cijfers, waardoor aan de menselijke maat - ongetwijfeld doelbewust - geen enkele prioriteit is toegekend. Hoe anders lezen we dan The Warsaw Diary of Adam Czerniakow, de lang verborgen gehouden, persoonlijke dagboekaantekeningen van de in voortdurende gewetensnood verkerende en met uiterst moeilijke afwegingen geconfronteerde voorzitter van de Joodse Raad in Warschau, die, nadat het laatste transport naar het vernietigingskamp zich had aangediend, zichzelf het leven benam. Of anders is er wel Shoah, de ruim negen uur durende Holocaust-documentaire uit 1985 van Claude Lanzmann. Daar staat het verstand bij stil, kuynnen de emoties hoog oplaaien. Hoeveel mensen, stil verzameld op de Dam tijdens de dodenherdenking, zouden daarvan trouwens enige weet hebben?

Niet alleen een compositie als Into Eternity vraagt om een hoge mate van integriteit, ook de uitvoering ervan dient hetzelfde spoor te volgen, wil het niet uitmonden in wat niet bedoeld kan zijn. Integriteit mag dan een in objectief opzicht nogal lastig te hanteren begrip zijn, het vraagt wel degelijk veel van de uitvoerenden om consequent binnen de grenzen van het ongeschondene te blijven, de naar muziek ‘vertaalde' gebeurtenissen en herinneringen toch vooral niet te sublimeren en daardoor inhoudelijk aan te tasten. Primair geldt een onkreukbare artistieke houding die zoveel wil zeggen als ‘laat tekst en muziek voor zich spreken'. ‘Mehr Ausdruck der Empfindung als Malerei', om Beethoven maar weer eens te citeren.

Dat het op die ongeschonden wijze kan, maakten we al veel eerder op een heel bijzondere manier mee: in de reeks voorstellingen Er reed een trein naar Sobibór, een indringende en tegelijkertijd sobere symbiose tussen gesproken woord (door Sobibór-overlevende Jules Schelvis) en muziek. Ik zag het programma al op 3 mei 2015 en wat mij toen zo in het bijzonder trof was de toen 94-jarige Schelvis die als enige overlevende van het transport van ruim 3000 joodse Nederlanders, zonder enige omhaal en vrij van emotie juist daardoor een realistisch verslag gaf van wat zich toen had afgespeeld en waarbij het de met zorg uitgekozen muziek (Bach, Grieg, Elgar, Mahler) en de historische beelden waren die er een direct aansprekende emotionele dimensie aan gaven. Het werkte uit als een subliem evenwicht. Het was niet voor het eerst dat weinig tot geen opsmuk voor een des te indringender beeld zorgden (zoals Berichten uit Kolyma van Varlam Sjamalov).

Ook dit album biedt dat, door zowel de muziek zelf als de uitvoering ervan. Hoe moeilijk het ook wellicht valt om het verschrikkelijke, gruwelijke en bizarre in een esthetisch kader te plaatsen, het geheel blijkt toch de doordringende weerspiegeling van een ondefinieerbare gemoedsgesteldheid die het abstracte ver achter zich laat zonder echter te vervallen in ongewenst effectbejag. Zang en instrumentale bijdragen maakten dat op buitengewoon indrukwekkende wijze waar. De opname is schitterend: strikt helder en kleurrijk.


index

Home  -  Actueel  -  Audio  -  Muziek  -  Video  -  Boeken  -  Links