CD-recensie

© Aart van der Wal, maart 2025

Weeping Philosophers, ‘huilende filosofen', deftiger: 'wenende' of meer introspectief: ‘treurende filosofen'. In de (vroege) barokmuziek speelden wijsgeren, anders dan misschien gedacht, een niet weg te cijferen rol van betekenis.

Heaclitus stond in de Griekse en Latijnse oudheid, gerekend ongeveer vanaf de eerste eeuw n.Chr., bekend als de ‘huilende' filosoof. Dit in tegenstelling tot Democritus (tussen 460 en 370 v.Chr.), die de westerse geschiedenis is ingegaan als de ‘lachende' filosoof. Wat ze beiden evenwel verbond was hun empathische en kritische kijk op zowel het menselijk lijden als de ijdelheid, een vorm van dualisme die niet alleen componisten, maar ook dichters en schilders aantrok.

Componisten in de tijd van de (vroeg)barok waren niet zozeer geïnteresseerd in wijsheden verkondigende, retorische ‘orakels', maar juist veel meer in zangers die met hun eigen wijsgerigheden blijk gaven van hun bestaan als voelende en denkende wezens: huilend of lachend, tragikomisch, dronken, onderdanig of sentimenteel, vanuit een traditie die ver terugging onder meer naar Aristofanes' bespotting van Socrates in De Wolken (Nephelai), een uit 423 v.Chr. daterende komedie waarin en passant wordt afgerekend met de sofisten, afgeschilderd als zweverige denkers die losstonden van de werkelijkheid. Socrates voorgesteld als absurdistische wijsgeer die zich in een ‘denkfabriek' bevindt en bizarre theorieën verkondigt. Aristofanes rekende in zijn klucht tevens af met de sterk in zwang geraakte, nieuwe onderwijsmethoden en de sofistische retorica. Of Aristofanes daarmee zijn doel bereikte? Een feit is dat Socrates' voortdurende populariteit, zelfs tot ruim na zijn dood, mede te danken was aan – uitgerekend! - Aristofanes' satire.

Ook Lucian deed een behoorlijke duit in het satirische zakje met zijn rond de tweede eeuw n.Chr. daterende Filosofieën te koop (Vitarum Auctio), waarin de verschillende wijsgerige stromingen als handelswaar op een slavenmarkt worden voorgesteld, met Zeus Hermes (overigens geen op zichzelf staande figuur uit de Griekse mythologie, maar waarschijnlijk een verwarring tussen de twee afzonderlijke goden Zeus en Hermes) als veilingmeester die de grote filosofen (waaronder Pythagoras, Socrates, Diogenes en Aristoteles) danig aanprijst en tegen de hoogste bieder verkoopt. Lucian geeft van ieder van zijn 'slachtoffers' zijn specifieke karakteristieken en leerstellingen mee, zij het in sterk overdreven bewoordingen, eigenlijk op het belachelijke af. Lucian stelde zich daarmee teweer tegen wat hij beschouwde als ongerijmdheden, huichelarij en onrealistische pretenties in filosofenland, daarbij zijn lezers aanmoedigend om toch vooral zelf kritisch over de door die wijsgeren geponeerde stellingen toch vooral zelf na te denken om ze vervolgens wel of niet praktische betekenis in het eigen leven te geven.

Dat speelde ook in de muziek, waarvan een dusdanige aantrekkingskracht uitging dat zij door filosofen en theologen bepaald niet zonder argwaan werd bekeken, en dan met name door de stoïcijnen en christenen.

Met zijn Passions de l'âme (Passies van de ziel, 1649) bracht René Descartes het nodige tegenwicht door te stellen dat de muziek een zowel belangrijke als noodzakelijke rol speelt bij de beheersing van de menselijke emotie. In dit in die tijd veel gelezen filosofisch-wetenschappelijke werk onderzoekt Descartes het ontstaan van de emotie, hoe zij de geest beïnvloedt en welk verband er bestaat met het lichaam. Het boek was voorbestemd om een fundamentele rol te spelen in de ontwikkeling van de vroege moderne filosofie, maar ook in die van de psychologie en de bestudering van de emoties, zoals het later ook grote invloed had op filosofen als Spinoza en het denken in de Verlichting.

Ook de muziek kende spotternij. We vinden het al in Monteverdi's L'incoronazione di Poppea(ca. 1643), waarin Seneca op de hak wordt genomen, of anders wel Socrates in Telemanns komische opera Der geduldige Sokrates (1721). In de ballade The Tippling Philosophers van de Britse zanger en componist Richard Leveridge (1670-1758) draait het zelfs om drie filosofen van naam: de alcohol minnende Diogenes, Heraclitus en Democritus. Het is slechts een bescheiden greep uit een rijk en gevarieerd arsenaal dat uiteraard slechts deels een plekje heeft gekregen op dit album.

Er word in dit verre van alledaagse programma vooral veel gelachen, geklaagd en gehuild, maar ook met de nodige passie bespot, uiteraard in een muzikaal-historiserende context en stijl, met gepaste vrijheid, innemend en met de vereiste flair, ravissant geportretteerd door de countertenor Lawrence Zazzo en de sopraan Soraya Mafi (haar bijdrage in niet alleen de duetten is al even kostelijk), daarin levendig en bezield bijgestaan door het Spaanse ensemble Tercia Realidad (twee violen, altviool, gamba, cello, violone, teorbe, barokgitaar, klavecimbel en percussie).

index