CD-recensie

© Aart van der Wal, januari 2019

In a Strange Land, zo luidt de titel van deze laatste aanwinst van het vocaal ensemble Stile Antico, waarvan de kwaliteiten op deze site vaak genoeg lang en breed zijn bezongen. Met als subtitel: Elizabethan composers in exile . Het is het tijdperk van koningin Elizabeth I, maar ook van William Shakespeare, een periode die duurde van ongeveer het begin van de zestiende tot rond het midden van de zeventiende eeuw.

Toen Henry VIII in 1534 met Rome brak had dat uiteraard ook gevolgen voor de Engelse, in het katholisme gewortelde kerkgenootschappen, al gingen de kerkdiensten paradoxaal genoeg wel degelijk gewoon door. De echte terugslag kwam pas in 1547, slechts luttele maanden nadat Edward VI de troon had bestegen. Anders dan Henry was Edward er veel aan gelegen om de gevestigde katholieke kerken en instellingen sterk aan banden te leggen. In 1553 kwam het keerpunt, toen Mary I, een dochter van Henry VIII, de scepter van Edward had overgenomen en zij gedurende vijf jaar (zij stierf in 1558) een waar schrikbewind voerde tegen alles wat nu juist niet katholiek was. Het leverde haar al snel de bijnaam 'de Katholieke' of 'de Bloedige' op. Het was 'Bloody Mary' die met ijzeren hand het pauselijk gezag weer herstelde en de eeuwenoude 'Sarum' liturgie invoerde. Haar troonopvolger, Elizabeth I, leek voor een soort gulden middenweg te kiezen. Ze was weliswaar protestants, maar realiseerde zich tegelijkertijd het belang van met het met het koningshuis solidair verbonden bevolking. In haatcampagnes zag zij niets, maar des te meer in een beleid dat de katholieken onder haar onderdanen niet van het koningshuis zouden vervreemden. Van een hetzij religieus, hetzij politiek gemotiveerd schisma kon alleen maar ellende komen, moet zij hebben gedacht. Er werd een begin gemaakt met sterk 'verzachtende' aanpassingen in de liturgie, de reguliere kerkdiensten waren niet langer voorbehouden aan de katholieken en geleidelijk aan kwam er meer ruimte voor de verschillende geloofsovertuigingen. Om voor de hand liggende redenen was een deel van de katholieke bevolking er weliswaar minder blij mee, maar haar (groeiende) populariteit werd er zeker niet door geschaad. Het devies van Elizabeth kwam dus zo ongeveer neer op leven en laten leven. Het leek aldus de goede weg op te gaan, maar dat zinde Rome uiteraard niet. in 1570 meende paus Pius V uiteindelijk dan toch maar de teerling te moeten werpen door Elizabeth van ketterij te beschuldigen en haar als huichelaarster weg te zetten: ze deed volgens het Vaticaan wel alsof ze het beste met de katholieken voorhad, maar intussen! Vanuit Rome verbood de paus haar onderdanen zelfs om de vorstin te gehoorzamen, onverschillig of het nu om wetgeving of voorschriften ging. Het was duidelijk: een opstandige paus wilde in Engeland zelf een opstand ontketenen en dat doel heiligde alle middelen: Elizabeth moest haar autoriteit als koningin niet alleen zo snel mogelijk worden ontnomen, maar zelfs moeten worden afgezet. De gelovigen daarentegen die toch hun 'geweten' wilden volgen en zich verre wilden houden van de - in hun ogen - 'goddeloze riten' van de rooms-katholieke kerk, hadden geen andere keus dan zich geheel terug te trekken uit het religieuze leven. Er was naar de zienswijze van de paus slechts één geloof: het katholieke en daaraan moest eenieder zich onderwerpen. Wie niet (meer) wilde had in niet alleen in deze, maar ook in iedere andere geloofsrichting niets meer te zoeken. Het kon niet lang uitblijven: jaren van vervolging braken aan, er werd op grote schaal gevangengezet, gemarteld en veroordeeld. De Nederlandse Beeldenstorm van 1566 was er niets bij vergeleken. Voor Elizabeth moet het een hopeloze situatie zijn geweest: haar streven naar religieuze verdraagzaamheid was in de kiem gesmoord en de maatregelen die zij ertegenover wilde zetten werden door het parlement niet goedgekeurd. Waar nog bijkwam dat in de jaren '70 en '80 om haar heen het ene na het andere complot werd gesmeed om haar zo niet te vermoorden, dan toch ten val te brengen. De tomeloze ellende die door Rome was veroorzaakt had inmiddels bijna bijbelse proporties aangenomen. Achter de talloze gevels van de rooms-katholieke huizen werden als troost en bemoediging teksten gepreveld uit het Oude Testament; en dan vooral die gedeelten die waren gewijd aan de Babylonische ballingschap en de verwoesting van de tempel in Jeruzalem. Teksten die tevens een belangrijke inspiratiebron vormden schrijvers en tekstdichters. En niet de minsten onder hen: zoals William Shakespeare, Thomas More, John Donne, Ben Johnson, Christopher Marlow en Philip Sidney. Maar ook componisten van (Engels) katholieke huize lieten zich te dien aanzien (de titels van de hier opgenomen werken zjn wat dit betreft duidelijk genoeg) niet onbetuigd. Kortom, dit is muziek van een aantal van hen deze nieuwe cd bijzondere luister verleent.

Katholieke componisten schreven muziek in een tijd die eerst werd gedomineerd door een sterk protestants gekleurd, feitelijk afgedwongen klimaat dat ver van hun eigen religieuze denkbeelden afstond, terwijl ze later weer werden geconfronteerd met de barbaarse directieven vanuit het Vaticaan die andere gelovigen op hun beurt geen enkele ruimte bood. Ergo, uitmondden in arrestatie, pijnbank en vonnissen die er niet om logen. Zo bezien moet hun vaderland voor hen een vreemd land zijn geworden. En men moet zich of banneling hebben gevoeld in eigen land, of daarbuiten.

Katholiek getinte sensualiteit, kan dat wel? Deugt die omschrijving wel? Ik twijfel aan de juistheid ervan, maar het is wel de indruk die ik van dit subliem uitgevoerde programma overhoud. Het is die zo indrukwekkende combinatie van individualiteit en homogeniteit waarvoor ik mij opnieuw volledig gewonnen moest geven. Mag daarbij worden gevribeerd? Met mate, jawel! Luister bijvoorbeeld maar naar Dowlands 'In this tremlbing shadow'. 'Trembling', 'siddering'...
Drie sopranen, drie alten, vier tenoren en drie bassen laten de met grote inventiviteit getoonzette liturgische sterren uit de Engelse Renaissance fonkelen aan de muzikale hemel. All Hallows' Church in Gospel Oak, Londen, blijkt opnieuw de ideale opnamelocatie voor deze muziek.

index