CD-recensie

© Aart van der Wal, september 2022

De tijd moet uitwijzen of het wel of niet een modieus verschijnsel is: de alom gestaag toenemende belangstelling voor vrouwelijke componisten. Wat er van die interesse in de huidige tijd wel mag worden gezegd is dat het 'vrouwelijke' menigmaal voorrang krijgt boven het inventieve (met het vakmanschap is het gelukkig doorgaans dik in orde).

Waar het in de muziek om gaat is dat zij waardevol genoeg wordt geacht om te worden uitgevoerd, onverschillig of die nu door een man of een vrouw is geschreven. Al ontbreekt dienaangaande een enigszins objectieve beoordeling ( de vaktechnische aspecten van een compositie laten zich meestal wel goed beoordelen).

De Franse celliste Héloïse Luzzati, opgeleid aan het Parijse conservatorium en oprichtster van de stichting Elles Creative Women, concentreert zich op de ontdekking, exploratie en uitvoering van het werk van vrouwelijke componisten, waarbij ze oog en oor heeft gericht op composities die het volgens haar echt waard zijn om uitgevoerd en dus gehoord te worden. Een oordeel overigens waaraan logischerwijs de uitvoerige bestudering van onder meer de vele manuscripten aan vooraf is gegaan. Het achterliggende idee daarvan is de door haar gevoelde absolute noodzaak om die muziek te promoten en te delen.

Een van de eerste stappen was het Festival Un Temps pour Elles, spoedig daarna gevolgd door het videokanaal La Boîte à Pépites met daarop inmiddels zo'n 60 video's met muziek in de meest uiteenlopende stijlen, met daarnaast tevens documentaire animaties. Dan is er Advent Calendar, volgens de samenstellers zou dit een ware goudmijn van korte video's, waarin het (creatieve) leven van een groot aantal vrouwelijke componisten de revue passeert, moeten opleveren, maar ik heb die 'goudmijn' in ieder geval niet gevonden (klik hier).

La Boîte à Pépites is evenwel meer dan dat: het is eveneens de naam van het onlangs geïntroduceerde cd-label dat nu en in de toekomst uitsluitend aandacht schenkt aan de muziek van vrouwelijke componisten. Het uitgangspunt daarbij is het conceptalbum, met iedere uitgave gewijd aan één bepaalde componiste (zoals in dit geval Charlotte Sohy). En aangezien zo'n album meerdere genres kan beslaan, betekent dit ook de deelname van verschillende musici, merendeels vrouwen (ja, het ligt voor de hand) aan het desbetreffende project.

Charlotte Sohy

Zo ontstond als eerste uitgave dit aan de Franse componiste Charlotte Sohy (1887-1955) gewijde album. Met behulp van veel foto's, afbeeldingen van manuscripten en uitvoerige toelichtingen wordt niet alleen haar doopceel en maatschappelijke en muzikale ontwikkeling, maar ook de op deze drie cd's bijeengebrachte composities van de vroegrijpe en in welstand opgegroeide Charlotte (zij was de nicht van de componist Louis Durey, die later zou toetreden tot de Groupe des Six, en onder meer bevriend met Nadia Boulanger) op een uitmuntende manier tot leven gebracht.

Van haar vele composities (ze schreef ook theaterstukken en zelfs een roman) is het merendeel onder het maaiveld van de tijd verdwenen, een lot dat zoveel componisten heeft getroffen en ongetwijfeld nog zal treffen. Daaronder oratoria, liederen, pianowerken, trio's, strijkkwartetten, een heuse symfonie en de muziek bij het drama L'Esclave Couronnée. Menigmaal bediende zij zich daarbij van een peudoniem, zoals dat van Louis Rivière of Claude Vincent. Haar bedoeling was duidelijk: dat niet zou blijken dat een vrouw het stuk had gecomponeerd.

Wat haar componeren betreft vinden we er alle ingrediënten in terug die we als onvervalste neoromantiek zullen herkennen. Dat paste ook bij de kunststroming zoals die zich aan het einde van de negentiende en het begin van de twintigste eeuw in Frankrijk en in andere delen van Europa manifesteerde: de Laatromantiek als niet weg te denken aangrijppunt in de muziek en de literatuur, als reactie op het naturalisme dat uitging van een op zichzelf staande werkelijkheid, een door nuchterheid beheerste afrekening met romantisch getinte, kosmisch-metafysische voorstellingen en de daarbij behorende symboliek van verschillende snit.

Di neoromantiek is geen kunststroming die we a priori hoeven af te wijzen omdat er van regelrechte vernieuwingsdrift nauwelijks sprake was, of dat er een strijd gaande was tussen conventie en vernieuwing ten gunste van het eerste. Schoonheid laat zich niet gemakkelijk in woorden of begrippen vatten, terwijl de individuele inventie evenmin zomaar langs de een of andere meetlat kan worden gelegd. Wat het werk van Sohy betreft wordt alras duidelijk dat de neoromantische inslag ervan geen concessie betekende aan de kwaliteit van haar componeren. Al hielden de composities van bijvoorbeeld Juliette Marie Olga (Lili) Boulanger (1893-1918), Sohy's vroeg gestorven tijdgenote, wat betreft oorspronkelijkheid een grotere belofte voor de toekomst in.

Wat niet wegneemt dat belangrijke tijdgenoten als Maurice Ravel, Paul Dukas en Gabriel Fauré in de verschillende Parijse salons regelmatig Sohy's muziek speelden. Wat het probleem van het-vrouw-zijn-in-de-muziek uiteraard niet wegnam: in het interbellum raakten haar composities meer en meer verwaarloosd, bovendien nog versterkt door het cultureel nogal onkiese verzet van Jean Cocteau tegen de muziek van o.a. Debussy en Wagner, muziek die - waaronder de fameuze leidmotieven! - ook in verband werd gebracht met die van Sohy. Dat weinig florissante beeld zou in de periode na de Tweede Wereldoorlog nog steeds niet gaan kantelen. Eerst minder dan een decennium geleden kwam haar muziek weer meer in de belangstelling te staan; en zoals zo vaak voornamelijk door toedoen van een bevlogen persoon: Héloïse Luzzati. Maar alle pogingen ten spijt: die moesten dan wel in vruchtbare aarde vallen. Gelukkig, die was er, niet alleen ten aanzien van vrouwelijke componisten, maar ook vrouwelijke dirigenten. Waaraan mag worden toegevoegd dat het geen modegril lijkt die binnen afzienbare termijn zal overwaaien.

In Frankrijk is niet meer dan 4% van de componisten van klassieke muziek (toegegeven, het is een nogal wijds begrip) vrouw, maar het grootste probleem daarbij is toch de gelijkberechtiging tussen man en vrouw. Dat als het ware door het in vele decennia opgetrokken pantser moest worden heengebroken. Héloïse Luzzati heeft zelfs moeten concluderen dat ze in haar kwarteeuw muziekpraktijk nog nooit een stuk van een vrouwelijke componist had gespeeld. Ze vroeg een aantal musici in haar directe omgeving of die vijf namen konden noemen van vrouwelijke componisten waarvan zij werk op hun repertoire hadden. Helaas, er kwam geen enkele naam bovendrijven...

Wat volgde was een intensieve zoektocht samen met andere gelijkgestemden naar die allang vergeten muziek van vrouwelijke componisten. Een van de eerste daaruit volgende conclusies: dat in het negentiende-eeuwse Frankrijk er meer vrouwelijke componisten waren dan vandaag de dag.

Die zoektocht leverde deels behoorlijk teleurstellende resultaten op. Zo waren er manuscripten die zich niet zomaar lieten (her)drukken, of die wel keurig waren gecatalogiseerd maar vervolgens onvindbaar bleken. Een ander probleem was dat een aanzienlijk aantal partituren in eerste instantie wel was gedrukt en zelfs uitgegeven, maar waarvan de restvoorraad was weggegooid door gebrek aan belangstelling en om opslagruimte te sparen. Het was een waarschuwing die niet viel mis te verstaan, de oproep van Luzzati aan de conservatoria om toch vooral zorgvuldig om te gaan met manuscripten en (eerste) drukken van het werk van vrouwelijke componisten, opdat de studenten er gemakkelijk toegang toe zouden vinden én houden.

Héloïse Luzzati

Nu stond Luzzati in die oproep niet alleen. Ergo, haar stichting Elles Creative Women kreeg gezelschap van het eveneens Franse Demander á Clara (klik hier), dat hetzelfde doel nastreeft.

Met steun van een aantal fondsen was in de lente van 2020, toen de coronapandemie hevig woedde, zelfs sprake van een uitsluitend aan vrouwelijke componisten uit heden en verleden gewijd festival: Un temps pour Elles. Het werd voor het eerst gehouden op het kasteel Rosa Bonheur in Thomery, Seine-et-Marne, een van de door de Franse staat als zodanig gekwalificeerde Maisons des Illustres. Niettegenstaande de lockdown bleek het succes dusdanig dat al spoedig daarna werd besloten om een tweede festival te organiseren, zij het - de coronapandemie maakte een andere keuze onmogelijk - uitsluitend online. Dat werd de reeds gememoreerde Advent Calendar, dat van 1 tot 24 december 2020 geheel was gewijd aan 24 vrouwelijke componisten. Alleen jammer dat daarvan op de site niet of nauwelijks iets is terug te vinden.

Maar terug naar het album met de Sohy-triptiek.

Op de voorzijde van zowel cover als boekje wordt Sohy aangemerkt als 'compositrice de la Belle Époque', wat ze zeker was, maar het wekt daardoor wel ten onrechte de indruk dat het daarbij is gebleven. De Belle Époque (of ook wel Fin de Siècle) bestrijkt immers uitsluitend de periode vanaf het einde van de negentiende eeuw tot het begin van de Eerste Wereldoorlog, een tijdvak waarin allerlei kunstvormen een stilistisch stormachtige ontwikkeling doormaakten, maar wreed verstoord door het uitbreken de Eerste Wereldoorlog. Echter, Sohy componeerde nog vrij kort vóór haar dood, in 1955. Daarvan getuigt onder meer het vierdelige Histoire sentimentale op. 34 voor strijkorkest en slagwerk uit 1952, dat een plekje kreeg op cd nr. 3 (Autour de l'Orchestre).

De drie cd's die dit album sieren zijn in drie categorieën onderverdeeld: piano, kwartet en orkest (waaronder overigens ook liederen met orkestbegeleiding). Al had sprake kunnen zijn van meer in aanmerking komende genres leveren de drie cd's wel degelijk een representatief beeld op van Sohy's compositiekunst binnen het gegeven tijdvak 1907-1952, daarbij zeker geholpen door het door bank genomen uitstekende uitvoeringsniveau (het zal geen verrassing zijn dat de uitvoeringen merendeels in handen zijn van vrouwen, waaronder uiteraard ook Héloïse Luzzati). De opnamen zijn eveneens voortreffelijk, terwijl het schitterend uitgevoerde cd-boekje (er is ook grafisch veel aandacht aan besteed) de kroon zet op dit belangrijke werk.

______________
Noot: de Fransen houden van een taalkundige traditie. Dus 'compositrice', dat is volgens mij de juiste benaming. Onze Taalunie wil het altijd weer anders doen, zogenaamd 'vernieuwen' (met de vermaledijde tussen-n als een van de meest beruchte voorbeelden), tot grote ergenis of frustratie van velen. Zoals de intussen overal in zwang zijnde geslachtloze namen van beroepen, waardoor (hopelijk!) alleen nog aan de voornaam van de persoon in kwestie valt af te lezen of het een man of een vrouw betreft. Soms toch wel handig om te weten...

index