CD-recensie

© Aart van der Wal, juni 2024

Het verenigde volk zal nooit worden verslagen: El pueblo unido jamás será vencido! Het is de titel van het Chileense strijd- en protestlied dat uit de pen van Sergio Ortega Alvarado (1938, Antofagasta - 2003, Parijs) vloeide. En zoals dat voor veel van dergelijke liederen geldt valt vooral op het daarin verwerkte, doorgaans stevige marsritme en het steeds weer terugkerende refrein, wel of niet begeleid door hels slagwerk.

Volksopstand
De oorsprong van de tekst van El pueblo gaat lang terug, naar een toespraak van de links-liberale Colombiaanse politicus en advocaat Jorge Eliécer Gaitán Ayala, wiens dood een grote omwenteling teweegbracht. Hij werd op 9 april 1948 door Juan Roa Sierra om het leven gebracht, waarna de moordenaar nog diezelfde dag door een buiten zinnen geraakte menige werd gelyncht. De opstand die daarop volgde verliep uiterst chaotisch: het centrum van Bogota werd gebarricadeerd, gevangenen werden uit hun cellen gehaald, overheids- en andere gebouwen bestormd of in brand gestoken. In het enorme geweld vielen talloze slachtoffers (in sommige krantenberichten werden, naast de grote aantallen gewonden, zelfs ettelijke duizenden doden gemeld). En zoals zo vaak: de opstand sloeg weldra over naar andere steden en uiteindelijk naar het gehele land.

Sergio Ortega Alvarado

Strijdkreet
In de vroege jaren zeventig werd El pueblo unido jamás será vencido! als strijdkreet overgenomen door aanhangers van de Chileense Volksunie, de Unidad Popular, tijdens het socialistische bewind van Salvador Allende, de Chileense president die bij de rechtse, door Augusto Pinochet geleide militaire staatsgreep om het leven kwam. Diens regering hield op 11 september 1973 op te bestaan, nadat Allende nog die ochtend om acht uur via de radio voor het laatst een toespraak tot het volk had gericht. Slechts weinigen zullen er echter iets van hebben meegekregen, want de radiozenders die nog loyaal waren gebleven aan Allende waren toen al uit de lucht gehaald, de studio's ervan gebombardeerd.

De inspiratiebron dat lied van Alvarado was een gewone jongeman die hij die bewuste zin luidkeels had horen roepen, op weg naar zijn huis in Santiago. Het lied werd voor het eerst opgenomen tijdens een massaal bezocht concert in het Alameda-park, slechts drie maanden voordat Pinochet de macht greep en in het land de militaire dictatuur vestigde.

Strijd en protest, maar ook verzet tegen de machthebbers, dat is de essentie van El pueblo unido jamás será vencido!, al spreekt er ook solidariteit en hoop uit. De Latijns-Amerikaans-Spaanse tekst ging later de gehele wereld over, werd in vele talen vertaald en is nog steeds actueel omdat het niet is gebonden aan een bepaalde ideologie.

Frederic Rzewski
Sociale, maatschappelijke of politieke betrokkenheid heeft met name na de Tweede Wereldoorlog op de meest uiteenlopende kunstuitingen grote invloed gehad en heeft dat nog steeds. Zo ook op de muziek van de Amerikaanse componist Frederic Rzewski (1938,Westfield, Massachusetts - 2021, Montiano, Italië). Muziek die door het daaruit sprekende politieke, sociale en maatschappelijke activisme grote invloed had in even politiek, sociaal en maatschappelijk geënageerde, tevens veelal avant-gardistische kringen.

Frederic Rzewski

In zijn studententijd waren Rzewski's belangrijkste leraren Randall Thompson, Roger Sessions, Walter Piston en Milton Babbitt. In 1960 reisde hij naar Italië op een Fulbright-beurs, en kwamen er vervolgens andere leraren in zicht, waaronder Luigi Dallapiccola en in Berlijn Elliott Carter. Er ontstonden voorts warme vriendschappen met Christian Wolff, David Tudor en John Cage.

Modelrol
Een van de eerste composities van zijn hand waarin zijn niet mis te verstane politieke boodschap doorklinkt is Coming Together, een werk dat niet alleen in dit opzicht een modelrol vervult en daardoor een belangrijke mijlpaal, ingegeven door wat er zich in september 1971 in de staatsgevangenis in Attica, in de staat New York, had afgespeeld: de in eerste instantie niet te stuiten gewelddadige opstand van de 'inmates' die sterk te lijden hadden onder ontoereikende voedselvoorziening, een ontstellend gebrek aan hygiëne en de slecht functionerende gezondheidszorg. Daarnaast hadden de bewakers nogal losse handjes en werd bij het (wel of niet vermeende) kleinste vergrijp of de geringste onregelmatigheid de gummiknuppel gehanteerd. Na vier dagen zonder tastbaar resultaat onderhandelen met een delegatie van de oproerkraaiers werd in opdracht van gouverneur Nelson Rockefeller het complex door de staatspolitie bestormd, wat uiteindelijk 43 mensen het leven kostte, waaronder 33 gevangenen.

Melville de bommenlegger
Een van die overleden 'inmates' was Samuel Melville (zijn werkelijke naam was Grosman; hij had Melville 'geleend' van de gelijknamige Amerikaanse schrijver), die in Attica een langdurige gevangenisstraf uitzat als politieke activist omdat hij in 1969 deel had uitgemaakt van een complot met als een van de doelen het laten exploderen van het Federal Office Building in Manhattan, New York. Melville had leiderskwaliteiten die hem ook in Attica van pas kwamen. Geen wonder dat hij een voortrekkersrol vervulde in de organisatie van de gevangenisopstand. Hij overleefde de bestorming niet: getroffen door een politiekogel stierf hij ter plekke.

Samuel Grosman alias Melville (m.)

Van Rzewski tot Louis Andriessen
Later werden zijn vele in de gevangenis geschreven brieven alsnog gebundeld en uitgegeven. De tekst van Rzewski's Coming Together is gestoeld op een van die brieven, gedateerd 16 mei 1971:

I think the combination of age and the greater coming together is responsible for the speed of the passing time. it's six months now and i can tell you truthfully few periods in my life have passed so quickly. i am in excellent physical and emotional health. there are doubtless subtle surprises ahead but i feel secure and ready. As lovers will contrast their emotions in times of crisis, so am i dealing with my environment. in the indifferent brutality, incessant noise, the experimental chemistry of food, the ravings of lost hysterical men, i can act with clarity and meaning. i am deliberate - sometimes even calculating - seldom employing histrionics except as a test of the reactions of others. i read much, exercise, talk to guards and inmates, feeling for the inevitable direction of my life.

Rzewski toonde zich na het lezen ervan diep onder de indruk:

'As I read it, I was impressed both by the poetic quality of the text and by its cryptic irony. [...] I read it over and over again. It seemed that I was trying both to capture a sense of the physical pres ence of the writer and, at the same time, to unlock a hidden meaning from the simple but ambiguous language. The act of reading and rereading finally led me to the idea of a musical treatment.'

Rzewski's The People United trok al snel na verschijnen de aandacht van Louis Andriessen, alsof het op het lijf geschreven leek van diens Hoketus ensemble. De 'musical treatment' in de woorden van muziekpublicist John Henken:

[...] The recitation of the text, a few words at a time, over a driving pentatonic bass line of steady 16th notes. The instrumentation is open and the piece can be performed by any number of players, though usually 8-10. Only the bass line is notated; all of the other parts are derived from it in ways specified by the composer. The overall form is also clearly defined, as are dynamics and articulation.

Creatieve voetafdruk
De stap naar The People United Will Never Be Defeated!, feitelijk de Engelse vertaling van El pueblo unido jamás será vencido!, gecomponeerd in 1975, dus vier jaar na Coming Together, is vanuit Rzewski's politieke, sociale en maatschappelijke betrokkenheid zeker niet groot, eigenlijk te beschouwen als creatieve voetafdruk van dat activisme, maar muzikaal inhoudelijk is het dat wel, met zijn 36 variaties (de laatste is een Cadenza), uiterst effectief na deze 'lange reis' evenals in Bachs Goldberg-variaties wordt afgesloten met het beginthema.

Stilistisch amalgaam
Rzewski behoort tot de componisten die het stilistisch amalgaam tot belangrijk creatief werkgebied hebben verheven, zonder evenwel aan eigen identiteit in te boeten. Zo ook The People United Will Never Be Defeated! met zijn talloze verwijzingen (Barok, Weense Klassiek, Tweede Weense School, jazz et cetera), zonder dat dit evenwel afbreuk doet aan Rzewski's eigen artistieke identiteit. Waarbij nog wordt aangetekend dat de naadloze overgang - een prestatie op zich - van de ene naar de opvolgende andere variatie - er in sterke mate toe bijdraagt dat de toehoorder zich ondergedompeld voelt in een reusachtig caleidscopisch panorama.

Subliem album
Dat laatste is ook precies wat Hanna Shybayeva - ze woont en werkt in ons land (ze is onder meer hoofdvakdocente piano aan het Amsterdams conservatorium) - op dit album te bieden heeft. Bij meer dan een gelegenheid heeft ze te kennen gegeven dat ze met muziek haar publiek aan het denken wil zetten, bijvoorbeeld over wat er zich momenteel afspeelt in haar geboorteland Belarus. Over Rzewski's The People United Will Never Be Defeated!:

'Het is een zwaar en lang stuk. Het bestaat uit 36 variaties met verschillende muzikale stijlen. Je hoort de hele muziekgeschiedenis erin terug. Sommige pianisten vroegen de componist of ze er ook een deeltje uit mochten spelen, maar dat wilde de componist beslist niet. Nee, je moet er helemaal doorheen, want het symboliseert de lange en moeizame weg naar vrijheid. Ik ervaar dat echt ook tijdens het spelen. Het is heel vermoeiend maar ook bevredigend.' 

Hanna Shybayeva

De door het Nederlandse muzieklabel TRPTK uitgebrachte sacd bevat de opname van haar live-optreden op 2 november 2023 in de Lutherse Kerk in Groningen in het kader van het daar gehouden Soundsofmusic Festival. Let wel, een live-concert met op het programma dit ongelooflijk complexe werk. Je moet het maar durven! En dan in de wetenschap dat het concert wordt opgenomen en (als alles hopelijk goed verloopt!) op sacd wordt uitgebracht. Niet alleen pianistisch is het stuk buitensporig veeleisend, maar het vraagt ook om een vertolking die tot het hart en de ziel ervan weet door te dringen. Dat kan Hanna Shybayeva. Haar spel is synoniem aan een diep ingrijpende, zelfs emotionele ervaring.

TRPTK heeft niet alleen naam gemaakt met bijzonder repertoire, maar ook met schitterende opnamen, zowel in eigen studio als daarbuiten. Daar maakt deze registratie (11.2 Mhz 1 bit 5.1 4-kanaals) in de Lutherse Kerk in Groningen geen uitzondering op. In stereo of surround: chapeau!

index