CD-recensie

 

© Aart van der Wal, december 2020

Vanitas

Schubert: Im Freien D 880 - Die Sommernacht D 289 - Die Taubenpost D 965A - Die Folle D 550 - Der Wanderer an den Mond D 870 - Das Zügenglöcklein D 871 - Abendstern D 806 - Fischerweise D 881

Beethoven: An die ferne Geliebte op. 98

Rihm: Vermischter Traum (Gryphius-Stück)

Schubert: Der Winterabend D 938 - Die Sterne D 939 - An die Musik D 547 - Wanderers Nachtlied D 768

Georg Nigl (bariton), Olga Pashchenko (fortepiano, piano)
Alpha 646 • 83' •
Opname: februari 2020, Temple Le Manin, Parijs

   

Dit is in meerdere opzichten een bijzonder album. Dat begint al met de afbeelding van een zo te zien nogal troosteloos landschap op de cover, naar een foto die is gemaakt door de Franse componist Pascal Dusapin. Dan is er zowel een fortepiano (replica van een Conrad Graf uit 1819, vervaardigd door de bekende bouwer Paul McNulty) en een Steinway in het spel en worden liederen van Schubert en Beethoven samengevoegd met die van Rihm ('Vermischter Traum' ontstond in 2017, waarvoor Pashchenko de Steinway van stal heeft gehaald). Dat blijkt, misschien anders dan misschien verwacht, een fascinerend recital op te leveren: het Oude (en merendeels ook vertrouwde) wordt versterkt door het Nieuwe, maar ook het omgekeerde gebeurt.

De uitvoering mag er trouwens ook zijn. Misschien minder verrassend, want de Oostenrijkse bariton Georg Nigl (1972) heeft zowel in het klassieke, romantische als moderne opera-, oratorium- als liedrepertoire zijn sporen bepaald wel verdiend, terwijl de in 1986 in Moskou geboren (forte)pianiste Olga Pashchenko (ze kan overigens ook uitstekend overweg met het klavecimbel en het orgel!) in eveneens zeer uiteenlopend repertoire furore heeft gemaakt.

Zoals zo vaak is een studio-opname uitvloeisel van meestal meerdere concertoptredens. Dat geldt ook voor 'Vanitas', dat het duo onder meer in Berlijn heeft uitgevoerd. Daar klonk ook voor het eerst Rihms liedcyclus 'Vermischter Traum' ('Gryphus-Stück für Bariton und Klavier'), door de componist speciaal aan Nigl opgedragen.

De titel van dit album is ontleend aan het gelijknamige 'Vanitas' van de jong gestorven Duitse barokdichter Andreas Gryphius (1616-1640). De daarin overheersende gedachte: dat alles in het leven op aarde tevergeefs is, analoog aan wat het Bijbelboek Prediker erover zegt (klik hier). Waarbij zich de vraag voordoet of de muziek niet alleen dit verbeeldt, maar dat zij tevens de exponent is van wat Rihm al ruim twee decennialang onder ogen heeft moeten zien: de zich spontaan ontwikkelende lipomen in zijn dij die herhaaldelijk operatief moesten worden verwijderd en wat in 2016 uitmondde in een kwaadaardige tumor: het levensbedreigende liposarcoom. Dankzij opnieuw operatief ingrijpen kon een gezwel van maar liefst 7kg worden verwijderd, maar wel met als gevolg dat hij aan een been verlamd bleef. Hij sprak erover in een vraaggesprek met het St. Galler Tagblatt van 10 augustus 2019, waarin tevens zijn rol als artistiek leider van de Lucerne Festival Academy, zijn gedachten over macht, rebellie maar ook de mildheid door het ouder worden (Rihm was toen 67) aan de orde kwamen (klik hier voor het volledige interview).

Hoewel Rihm in dat vraaggesprek ontkende dat zijn 'Requiem-Strophen' (2015/16), een groot aangelegd werk (de speelduur is zo'n 80 minuten) voor solisten, gemengd koor en orkest (hier door mij besproken), rechtstreeks verband houdt met zijn ernstige ziekte, kan het toch moeilijk anders zijn gegaan dan dat hij tijdens het componeren wel degelijk aan zijn eigen dood moet hebben gedacht.

Wat zich dan tevens uitstrekt naar 'Vermischter Traum' uit 2017. Het was Olga Paschenko die Rihm zomaar spontaan de poëtische teksten van Andreas Gryphius toezond, overigens niet met de gedachte dat hij ze wel op muziek zou zetten. Haar gebaar was uitsluitend bedoeld als hart onder de riem in die zo donkere periode waarin hij met de ernstige ziekte kampte (hij beschouwde zich nadien naar eigen zeggen als oorlogsveteraan met een verlamd been en wandelstok die over voorbije veldslagen verhaalt).

Maar anders dan Pashchenko had verwacht bracht Gryphius' dichtwerk Rihms pen al spoedig daarna in beweging en ontstond 'Vermischter Traum' als de eerste voltooide compositie na het overwinnen van zijn ziekte.

De zeven (langzame) delen zijn van een ontroerende schoonheid en evocatieve diepgang en passen met hun sobere retoriek in de zich in de laatste jaren duidelijk aftekenende eenvoud in het werk van Rihm. De expressiviteit is evenwel net zo diep gelaagd als de romantische inslag ervan onmiskenbaar is, al is pure welluidendheid - een bekend fenomeen bij Rihm - niet het hoogste doel. Het is relatief gemakkelijk om 'Vermischter Traum' idiomatisch te associëren met dat van Alban Berg. Definitief lijkt ook in dit opus het idee verlaten dat muziek toch vooral spontaan dient te ontstaan en dus niet op grond van een vooraf bedacht plan ("gelijk neerschrijven in het net," luidde in de jaren zeventig o.a. Rihms adagium).

Dit recital heeft volgens Pashchenko als kern de menselijke vergankelijkheid en dat alleen troost kan worden geput uit de hoop of gedachte dat alles zich eeuwig vernieuwt. Het is aan de luisteraar of die kern ook in de Schubert- en Beethoven-liederen wordt gevonden. Een uitzondering daargelaten meen ik van niet, wat overigens geen afbreuk doet aan de betekenis van dit recital. Het gehele programma past Nigl en Pashchenko als een handschoen en wordt het geheel gekenmerkt door de ideale synthese van vocale en instrumentale verbeeldingskracht, gedragen door vlekkeloze zangkunst en de daarmee in overeenstemming zijnde, uiterst sensitieve maar ook krachtige (forte)pianopartij. De naadloze samenwerking tussen beiden uit zich eveneens in de feilloos gedemonstreerde relatie tussen tempo, frasering, articulatie en uitbeelding (luister maar naar dat juweeltje 'Der Wanderer an den Mond'.) Waar nog bijkomt de reeds genoemde fortepiano (in Schubert en Beethoven) en Steinway (in Rihm) waarvan Pashchenko zich bedient. Het is zelfs even schrikken, als het slot van Beethovens op. 98 is verklonken en het eerste donderende akkoord in 'Vermischter Traum' zijn intrede doet. Het effect is bijna dat van 'Dis-Kontur'... De opname is subliem.


index

Home  -  Actueel  -  Audio  -  Muziek  -  Video  -  Boeken  -  Links