CD-recensie

© Aart van der Wal, januari 2020

'Popular Electronics', vergane glorie? Laat ik voor de verandering deze wijze woorden van Goethe maar eens citeren:

Still und eng und ruhig auferzogen
Wirft man uns auf einmal in die Welt;
Uns umspülen hunderttausend Wogen,
Alles reizt uns, mancherlei gefällt,
Mancherlei verdrieszt uns, und von Stund zu Stunden
Schwankt das leicht unruhige Gefühl;
Wir empfinden, und was wir empfunden,
Spült hinweg das bunte Weltgewühl.

Expertise
Ik moest eraan denken toen ik deze doos in mijn postbus vond: 'Popular Electronics - Electronic Music from Philips Research Laboratories 1956-1963', samengesteld door twee coryfeeën op dit gebied: Dick Raaijmakers (1930-2013) en Kees Tazelaar (1962). Het betreft een uitgave die al sinds 2004 op de markt is.

Let vooral op het geboortejaar van Tazelaar: hij heeft die geschiedenis dus zelf niet meegemaakt, wat overigens niets afdoet aan zijn expertise op dit zo bijzondere gebied: dat van de Nederlandse elektronisch (gevormde) muziek op commerciële grondslag. Zo verscheen van zijn hand 'On the Threshold of Beauty - Philips and the Origins of Electronic Music in The Netherlands 1925-1965', hier door Maarten Brandt besproken en waarin hij ook diens achtergrond schetst:

'Kees Tazelaar (1962) is, naast Jan Boerman (1923) en wijlen Dick Raaijmakers (1930-2013), een grote autoriteit op het gebied van de elektronische muziek in ons land en geniet ook internationaal een geduchte reputatie. Niet alleen heeft hij als componist al een indrukwekkend en hoogst persoonlijk oeuvre op zijn naam gebracht, ook is hij alweer sedert jaar en dag verbonden als hoofdvakdocent aan het Koninklijk Conservatorium in Den Haag. Tazelaar volgde in de jaren tachtig van de vorige eeuw zijn opleiding aan het Instituut van Sonologie in achtereenvolgens Utrecht en Den Haag. Daarnaast studeerde hij compositie aan het Koninklijk Conservatorium bij Jan Boerman. In 1993 ronde hij zijn studie af en in 2006 werd Tazelaar hoofd van het Instituut van Sonologie, aan welke instelling hij sinds 1993 doceert. Behalve als componist, docent en publicist - hij werkte onder meer mee aan de eveneens door V2 uitgegeven lijvige en monumentale Monografie van Dick Raaijmakers (klik hier voor de bespreking) - is hij bij menige reconstructie van composities van Dick Raaijmakers, Jan Boerman, Gottfried Michael Koenig, György Ligeti, Iannis Xenakis en Edgard Varèse ("Le Poème Électronique", uitgegeven op een cd van BVHaast) betrokken geweest. De contacten met de Technische Universiteit in Berlijn, die uiteindelijk zouden leiden tot Tazelaars promotie en het verschijnen van dit boek, dateren uit 2005, het jaar waarin hij met zijn "Edgard Varèse Guest Professorship" aldaar begon'.

Fascinerend narratief
Terug naar de doos die niet alleen vier cd's bevat, maar ook overvloedige documentatie in de vorm van acht boekjes waarin de gehele geschiedenis gedetailleerd - zij het helaas alleen in de Engelse taal - uit de doeken wordt gedaan en waarin het grote aantal met zorg uitgekozen afbeeldingen een even onmisbare schakel vormen in dit fascinerende narratief. Sterker nog, het zijn juist die afbeeldingen die bijna voelbaar maken hoe het in die tijd 'moet zijn geweest'.

'Electronic Movements'
Het idee voor deze collectie dateert reeds uit 1994 (Tazelaar legt het allemaal in zijn introductie uit), toen Raaijmakers hem een 45-toeren single uit 1962 overhandigde: 'Electronic Movements', in 1959 gecomponeerd en opgenomen door Tom Dissevelt (1921-1989) en zijn toenmalige assistent Dick Raaijmakers (die voor de gelegenheid gebruik maakte van zijn alter ego Kid Baltan, het palindroom van Dik Natlab). Zo kwam Tazelaar in contact met het werk van Dissevelt en daarmee groeide ook zijn belangstelling voor dit zo bijzondere, uitsluitend door elektronica beheerste genre

Dick Raaijmakers (l.) en Tom Dissevelt in de studio van NatLab

Bootlegs
Natuurlijk lag gedegen bronnenonderzoek voor de hand, maar het oorspronkelijke geluidsmateriaal, na eenmaal te zijn vastgelegd op de grammofoonplaat, bleek niet meer voorhanden (tenzij men bereid was er een fortuin voor neer te leggen) en heruitgaven waren er niet, niet op vinyl en niet op cd. Op het internet waren wel bootlegs te vinden, maar alleen in een armzalige geluidskwaliteit en voorzien van onnauwkeurige informatie.

Obsessie
Maar Tazelaars verbondenheid aan het reeds door Maarten Brandt aangehaalde Instituut van Sonologie bracht uitkomst. Of beter gezegd: het zich daar bevindende archief, want na enig speurwerk bleken zich daar de meeste van Dissevelts mastertapes - en niet alleen van hem - te bevinden. Daaruit groeide Tazelaars obsessie (zo noemt hij het tenminste zelf) om Dissevelts muzikale erfenis niet alleen technisch te restaureren maar ook op cd uit te brengen. Maar van het een kwam het ander: Raaijmakers en Tazelaar kwamen na lange gesprekken tot de eenduidige conclusie dat niet alleen de muziek van Dissevelt op deze wijze in ere diende te worden hersteld, maar ook die veel grotere muzikale erfenis zoals die was ontstaan in het Natuurkundig Laboratorium van Philips in Eindhoven, kortweg het NatLab (klik hier). Een erfenis die bestond uit zowel op puur electronische leest geschoeide populaire, serieuze en industriële muziek en waarvan de wortels ver teruglagen: in het jaar 1956. Raaijmakers had overigens al veel eerder met dit plan rondgelopen, maar het was er om de een of andere reden niet van gekomen. Nu, met een enthousiaste partner als Tazelaar, kwam het proces in een ware stroomversnelling terecht.

Kees Tazelaar in de studio van het Instituut van Sonologie

Samenstelling
De aldus uitgebrachte vier cd's vormen, met uitzondering van het elektronische werk van Dissevelt en het overeenkomstige aandeel Baltan van Raaijmakers, niet het volledige elektronische oeuvre zoals dat in het NatLab tot stand kwam.

Voor de niet-kenners is het misschien goed om de inhoud van de vier cd's kort toe te lichten.

CD 1
Bevat composities van Henk Badings, Tom Dissevelt en Baltan (Dick Raaijmakers), oorspronkelijk op grammofoonplaat uitgebracht door Philips Fonografische Industrie. Badings' 'Kaïn en Abel' (1956) en 'Evolutionen' (1958) waren bedoeld als balletmuziek, Baltans 'Song of the Second Moon' (1957) en 'Colonel Bogey' (1957) de eerste commerciële releases in het genre van de 'popular electronic music'. Dissevelts 'Electronic Movements' (bestaande uit 1. 'Syncopation' en 2. Vibration') (1959) werd in 1961 gevolgd door diens 'Intersection', samen met Baltans 'Mechanical Motions' (1960) eveneens op een 45-toeren single uitgebacht. Deze grammofoonplaat viel dan wel niet helemaal in de categorie 'popular', maar rondde daarmee wel min of meer de eerste fase van de op deze manier geproduceerde electronische muziek af.

De door Philips in 1962 uitgebrachte single van 'Electronic Movements'

CD 2
Deze cd valt in drie categorieën uiteen: 1. concertmuziek; 2 filmmuziek; 3. scenery. Het in het eerste segment opgenomen 'Tweeklank' en 'Pianoforte' van Raaijmakers kunnen al evenmin met 'populair' worden geassocieerd, terwijl ze ook niet bedoeld waren om een bepaalde functie te vervullen (zoals bijvoorbeeld in een ballet of film). Zo bezien staan beide stukken op zichzelf. In de categorie filmmuziek vinden we Badings' Variations Électroniques' (1957), vervaardigd als soundrack bij de gelijknamige promotiefilm van Philips. Ook Raaijmakers ontwierp soundtracks, met daarvan als representatieve voorbeelden 'Achter de Schermen', 'Fuel for the Future' en 'Bekaert, het andere woord voor staaldraad'. Hun 'functie' kan gemakkelijk worden afgeleid van het educatieve karakter ervan.

CD 3
Slechts één werk: Dissevelts 'Fantasy in Orbit' (1963), gecomponeerd in opdracht van Philips en oorspronkelijk uitgebracht op lp. Het werk ontstond niet in het NatLab, maar in de studio van STEM (Studio voor Elektronische Muziek, later het Instituut van Sonologie). Nadat he NatLab in 1960 was opgeheven werd de apparatuur overgeheveld naar STEM, dan nog een gezamenlijke onderneming van Philips en de Rijksuniversiteit Utrecht. 'Fantasy in Orbit' was overigens het laatste elektronische stuk dat in de STEM-studio werd gemaakt en een schoolvoorbeeld van wat een belangrijke stroming zou worden: 'minimal music'.

CD 4
Evenals CD 2 biedt deze laatste cd meerdere categorieën, te beginnen met alternatieve versies van enige op CD 1 en 3 vastgelegde stukken. De cd bevat ook een groot aantal 'jingles' die speciaal waren gemaakt als 'tune' voor tv-shows, quizen, reclames, film en radio. Aan het einde maken we nog kennis met een aantal welsprekende voorbeelden van de in die tijd toegepaste productietechnieken, opgebouwd uit 'separate sounds' en 'single layers'.

Boekjes
Van de begeleidende boekjes geef ik u alleen de titels en de naam van de auteurs, maar dan weet u in ieder geval wat u mag verwachten:

index