CD-recensie

© Aart van der Wal, januari 2021

Zijn naam komt niet vaak voorbij: die van de Russische componist Aleksandr Vasiljevitsj Mosolov (1900-1973), al kennen we die uiteraard wel van zijn uiterst luidruchtige Zavod (ijzergieterij), het (korte) orkeststuk uit het ballet Staal, gecomponeerd in 1926 en waarmee hij wereldfaam verwierf.

Twee premières
Nu dan voor het eerst in de discografische geschiedenis twee werken die tot nu toe aan oog en oor onttrokken waren. De Vijfde symfonie is, vergeleken met het in 1939 ontstane Harpconcert, het minst avant-gardistisch, daterend uit 1965 en ontstaan kort nadat Leonid Brezjnev als nieuwe partijleider het sovjetroer had overgenomen van Nikita Chroesjtsjov. Het Harpconcert ontstond in de periode dat het Sovjetrijk door Stalin en zijn vazallen vanuit het Kremlin met ijzeren hand werd geregeerd en de bevolking ten prooi was aan armoede, honger, repressie, gedwongen landverhuizingen, verbanningen, martelingen en executies.

Koffer
Niet onbelangrijk daarbij is de film Mosolov's Suitcase van de filmmaker Matthew Mishory, waaraan binnenkort hopelijk de laatste hand kan worden gelegd. Een experimenteel-biografische documentaire waarvan de titel verwijst naar het bekende verhaal van de met Mosolovs manuscripten gevulde koffer waarvan wordt aangenomen dat die in de jaren dertig werd gestolen of verloren is gegaan. Mishory zegt erover, zij het zonder enig bewijs, dat "niemand werkelijk weet wat er met die koffer is gebeurd maar wat het meest voor de hand ligt is dat die manuscripten het toch hebben overleefd omdat het mogelijk was ze naar het (vrije) Westen te smokkelen." Een van de hoofdpersonen in de film is de (inmiddels) stokoude musicologe Inna Barsova die Mosolovs onuitwisbare plek in de muziekgeschiedenis weergeeft maar daarmee tevens net zo feilloos de muzikale relatie legt tussen die verschrikkelijke Stalin-periode en wat zich in onze huidige tijd afspeelt. Barsova die het tot een ware levenstaak heeft gemaakt om de muziek van al lang geleden verbannen en vergeten sovjet-componisten, waaronder Mosolov, uit het vergeetboek te halen.

Inhaalslag
Wie terugkijkt zal zich wellicht realiseren dat het niet eens zo lang geleden is dat in de Sovjet-Unie de glasnost (openheid) intrad: we hoeven daarvoor niet verder terug te gaan dan de tweede helft van de jaren tachtig van de vorige eeuw. Het werd een haastig uitgevoerde, regelrechte inhaalslag: partituren die tot dan verboden of willens en wetens weggemoffeld waren, werden tevoorschijn gehaald, door allerlei ensembles en orkesten tot leven gewekt en door het publiek met een gretigheid omarmd die ongekend was en tot dan eigenlijk alleen was voorbehouden aan de meest schokkende nieuwsverhalen. Ook het werk van Mosolov kwam zo opnieuw in de belangstelling te staan (de gemiddelde Rus kende daarvan hoogstens de reeds genoemde IJzergieterij ). Muziek zo lang onder water was gehouden door de toenmalige machthebbers - en dat gold dan met name voor de vanaf de late jaren twintig tot in de jaren dertig ontstane composities - omdat die, zo vonden zij, blijk gaf van een 'ontstellend gebrek aan constructivisme'.

	Aleksandr Mosolov

Kleurrijk
Barsova schreef al in 1976, dus ruim voor de glasnost, een artikel over Mosolov, in de toen veel gelezen Sovetskaya muzika, maar ze hanteerde daarin voorzichtige bewoordingen met bovendien de nadruk op Mosolovs minder aanstootgevende componeerstijl en nog zonder al te veel details aangaande zijn nogal 'kleurrijke' persoonlijkheid te openbaren (met de dikke laag brilliantine in zijn aldus perfect gestileerde kapsel en zijn met zorg uitgekozen kleding lijkt hij op foto's uit die tijd eerder op het stereotiep van de dandy en womaniser uit de 'roaring twenties' dan op een avant-gardistische toondichter). Daarnaast stond Mosolov bekend om zijn heetgebakerde karakter en een vechtersbaas die het in menige bar aan de stok kreeg met zijn rivalen als het om de dames ging die hij - desnoods met geweld - wilde 'veroveren'.

Eerst in 1989 kon Barsova, in hetzelfde tijdschrift, stevig uitpakken en kwam in haar uitvoerige essay ook de arrestatie en gevangenneming van Mosolov in 1937 uitgebreid aan de orde. In haar artikel was zelfs een afbeelding van het kaartje van Mosolovs ontslag uit de gevangenis afgedrukt.

Zelfbewust
Het zal niet ruimschoots bekend zijn dat Mosolov in de jaren twintig tot de belangrijkste Russische avant-garde componisten behoorde en dat zijn werk grote bewondering afdwong bij gerenommeerde collega's als Prokofjev. Mosolov was overigens zelf ook ten volle overtuigd van zijn grote kwaliteiten en wie er anders over dacht had het in zijn beleving gewoon bij het verkeerde eind.

Brief aan Stalin
Eigengereid, wars van conventie en niet bang voor repercussies of te naief om zich er echt bewust van te zijn. Zo kon het gebeuren dat hij in 1932 de euvele moed had om Stalin een uitvoerige brief te schrijven met daarin het verzoek of deze wilde bemiddelen in een emigratieverzoek omdat hij, Mosolov, met zijn muziek buiten de USSR van groter nut zou kunnen zijn dan 'hier, waar ik word gekweld en lastiggevallen en mij de gelegenheid wordt onthouden om mijn ware krachten te tonen, mijzelf op de proef te stellen.' Zijn verzoek werd - hoe kon het ook anders - rigoureus afgewezen; om in 1936 uit de alles overheersende en bepalende, voor iedere componist onmisbare Componistenbond te worden gezet, een bestuurlijke beslissing die tot gevolg had dat alle deuren die naar uitvoering van zijn werk zouden kunnen leiden voor hem op slot bleven.

'Verwarrende' muziek
Het was evenwel niet de brief aan Stalin die hem de das omdeed, maar waarschijnlijk een uit de hand gelopen meningsverschil in een restaurant, waar Mosolov eerst de dienstdoende obers met grote minachting had behandeld en vervolgens in een dronkemansroes op de vuist ging en daarbij alles kort en klein sloeg. Maar rond die tijd was er nog meer aan de hand: een in de Pravda verschenen artikel van de hand van Mossolovs jonge collega Tichon Chrennikov, een opportunist die graag bij de machthebbers een wit voetje wilde halen. Hij verweet daarin zijn oudere collega's Mosolov, Prokofjev en Sjostakovitsj dat zij 'verwarrende' muziek schreven die het volk niet begreep. Er lag in die tijd zo het een en ander onder vuur, waaronder ook de opera Lady Macbeth van het district Mtsenk van Sjostakovitsj en Prokofjevs ballet Le pas d'acier (waarin, net als in De ijzergieterij van Mosolov, met veel orkestraal geweld allerlei typische fabrieksgeluiden werden geïmiteerd).

Dwangarbeid
Mosolov had zijn goede naam als componist verloren, zijn muziek werd niet meer publiekelijk uitgevoerd. Hij zag de verschillende buien al hangen, wilde zich rehabiliteren en besloot als een soort vrijwillige banneling naar het in de Sovjet-Unie gelegen Centraal-Azië af te reizen om daar de volksmuziek te bestuderen, een project dat hij al een aantal jaren eerder op zich had genomen maar niet om de een of andere reden niet had afgemaakt. Veel zin bleek het evenwel niet te hebben, want in november 1937 werd hij alsnog opgepakt op beschuldiging van 'antirevolutionaire activiteiten' en door een rechtbank zonder al te veel poespas tot acht jaar dwangarbeid veroordeeld.

	Aleksandr Mosolov

'Heroriëntatie'
De kans dat hij dat zou hebben overleefd moet alleen al door zijn toen al wankele gezondheid klein zijn geweest, maar gelukkig sprongen twee van zijn vroegere leraren voor hem in de bres: Glière en Miaskovski maakten in hun brieven aan de autoriteiten in Moskou gewag van Mosolovs grote verdiensten van hun vroegere leerling als componist. Hun bijzondere oproep bleef niet onbeantwoord: zijn straf werd omgezet naar acht maanden Goelag met daarnaast vijf jaar interne verbanning, wat inhield dat hij zich gedurende die tijd niet in o.a. Moskou, Leningrad en Kiev mocht vertonen. Mosolov had die boodschap goed begrepen en wijdde zich vervolgens 'plichtgetrouw' aan het componeren van muziek die zich verre hield van 'formalistische perversie' of 'kleinzielige anarchistische bourgeoisie'. Sterker nog, hij wist zich dusdanig te 'heroriënteren' dat in zijn werk vanaf de late jaren dertig niets meer is terug te vinden van het baanbrekende futurisme dat hem eens tot een van de belangrijkste Russische avant-garde componisten had gemaakt. Het op dit album vastgelegde Harpconcert is daarvan een welsprekend voorbeeld.

Harpconcert
Dat Harpconcert, althans drie van de vier delen, werd voor het eerst uitgevoerd in 1939, met Vera Dulova als solist en met als plaats van handeling de Tsjaikovski-zaal van het conservatorium in in Moskou. Daarna raakten het manuscript en de solo- en orkestpartijen volkomen in vergetelheid, totdat het materiaal vrij kort geleden door de Nederlandse dirigent Arthur Arnold werd herontdekt en door hem gereedgemaakt voor uitvoering. In de bijgevoegde door Anthony Short verzorgde, uitstekende toelichting wordt terecht opgemerkt dat dit Harpconcert een waardige plaats verdient naast dat van Glière, een opdrachtwerk van Dulova's docent Ksenia Erdely in 1938. De wereldpremière van Mosolovs vierdelige Harpconcert vond plaats op 26 januari 2019 in Moskou, door het Symfonieorkest van Moskou onder leiding van Arthur Arnold met als soliste de Amerikaanse Taylor Ann Fleshman. De opname van het werk vond enige dagen eerder plaats: op 21 en 22 januari.

Vijfde symfonie
In de periode 1960-1965 hield Mosolov zich voornamelijk bezig met sterk patriottisch getinte schrijverij om den brode. Zo ontstonden stukken met titels als Hallo, Nieuwe Oogst en Glorie aan Moskou. Tussendoor schreef hij echter ook een handvol aanmerkelijk gedurfder werken die echter niet verder kwamen dan de schrijftafel. Daaronder ook de Vijfde symfonie uit 1965, die tijdens zijn leven nooit werd uitgevoerd en waarvan eerst in 1991 de eerste druk verscheen. Hoewel zeker niet controversieel of avant-gardistisch is het wel degelijk uitermate kleurrijk en pittig geconcipieerd, daarnaast knap geïnstrumenteerd en in een dusdanig vormvaste structuur gegoten waardoor het zeker de aandacht verdient.

Arthur Arnold

Indrukwekkende realisatie
Een belangrijk aspect daarbij is uiteraard de kwaliteit van de uitvoering van zowel het Harpconcert als de Symfonie, want die is werkelijk schitterend gerealiseerd. Ik ken de achtergronden ervan niet, maar laat ik het erop houden dat het me heeft verbaasd dat Arthur Arnold (hij is sinds 2012 chef-dirigent van het Symfonieorkest van Moskou) zo weinig in ons land te horen valt, want zijn dirigeertalent rechtvaardigt dat zeker (klik hier voor het interview dat Erik Voermans in december met hem had).

In deze beide werken van Mosolov wordt zowel engagement als urgentie gedragen door de grote overtuigingskracht van orkest, solist en dirigent in blakende vorm. Menig fascinerend detail wordt fraai uitgelicht, de visie is strikt helder, met goed gekozen tempi, fraai uitgewerkte fraseringen en perfecte articulatie naast dynamische en ritmische precisie als de belangrijkste pleitbezorgers voor deze tot nu toe althans wat mij betreft onbekende werken van Mosolov. En waar het grof moet zijn (Mosolov is tenslotte Mosolov!), wordt het omgeven met een werkelijk kostelijk aura. Het geheel ademt een sfeer van levendigheid die zich veelal onttrekt aan een gedetailleerde analyse. De door Masha Soboleva gemaakte opname is van uitstekend gehalte en laat orkest- en harpkleuren optimaal tot hun recht komen. Aldus twee world premiere recordings van groot belang!

_______________
Onno van Rijen publiceerde in 2008 een lijst met werken van Mosolov die helaas niet meer werd geactualiseerd. Toch biedt het belangrijke informatie en bovendien in overzichtelijke vorm. U kunt het overzicht hier inzien.

index