CD-recensie

© Aart van der Wal, maart 2025

Over een paar dagen, op 8 maart, is de gehele uitzending van De Muziekfabriek op NPO Klassiek gewijd aan vrouwelijke componisten. Presentatrice Jet Berkhout: […] ‘In de afgelopen eeuwen was het voor vrouwen heel moeilijk, vaak zelfs onmogelijk, om te componeren . Sommigen schreven stug door, zoals Fanny Mendelssohn, die sommige werken onder de naam van haar broer publiceerde.' […]

Onlangs verscheen Guess Who?, gewijd aan pianowerken van broer Felix en zus Fanny Mendelssohn, met als hoofdthema Lieder ohne Worte , waarvan niemand weet wie dit genre heeft bedacht.

	Conrad Graf (1836)

Het is een ronduit fascinerende juxtapositie geworden, door de Nederlands-Russische pianiste Olga Pashchenko (zij bespeelt een uit 1836 stammende, door Gijs Wilderom gerestaureerde Conrad Graf uit de bekende Geelvinck-collectie) op schitterende wijze tot muzikaal-poëtisch leven gebracht.

Pashchenko schreef ook de toelichting, die net zo diepgravend is als haar pianospel en die ik u hieronder althans deels en in mijn vertaling niet wil onthouden omdat het licht werpt op zowel de muziek als op de muzikale verbintenis tussen Felix en Fanny.

Officieel wordt Felix als de vernieuwer beschouwd, maar uit Fanny's correspondentie weten we dat ze als kinderen een spel speelden waarbij ze teksten toevoegden aan pianostukken. Zoals Felix ooit tegen Fanny zei: “Is het niet vreemd dat muzikale ideeën soms in de lucht lijken rond te zweven en hier en daar op aarde neerdalen?”

Felix publiceerde zijn 'pianoliederen' onder de titel Lieder ohne Worte, terwijl Fanny ze Lieder für das Pianoforte noemde. Dit genre, dat een intieme, salonachtige sfeer oproept, is boven alles doordrenkt van poëzie, zoals de term Lied al suggereert. Men zou zich kunnen voorstellen dat er poëzie aan deze muziek wordt toegevoegd, en er worden zelfs namen genoemd, zoals die van Goethe en Lenau, beiden geliefd bij de Mendelssohns. In Fanny's op. 6 nr. 3 verwijst de slotregel van Goethe's gedicht Lauf der Welt — ' O Traum der Jugend, o goldner Stern' —naar deze literaire connectie, net als haar op. 8 nr. 3, met als extra aanduiding Lied en Lenau. Maar er is niet alleen poëzie in de letterlijke zin — ook de poëzie met betrekking tot schilderkunst en architectuur is aanwezig. In Fanny's Villa Mills, op. 2 nr. 3 bijvoorbeeld klinkt de transparantie van het licht zoals Veronese dat schilderde, terwijl Felix' Venetianische Gondellieder de nostalgische ruis van Venetiaanse golven oproept, die tegen de langs de kanalen gelegen panden klotsen.

Deze 'liederen' werden destijds als minder invloedrijk en belangrijk beschouwd dan grootschalige composities en werden ook geacht beter te passen bij Fanny 'en haar geslacht' vanwege haar vrouw-zijn. Toch beschouw ik ze als een kostbare parelketting — elk stuk is een parel met een eigen vorm en expressie. Elk van deze stukken is een microkosmos — een kort verhaal, een kleine roman, een ballade, een griezelverhaal, een liefdeslied of een dans, soms zelfs een wilde dans, zoals in Fanny's Saltarello Romano.

Verhalende expressie (Erzählton) is een van de essentiële kenmerken van deze korte werken. Het originele Conrad Graf-instrument uit 1836 inspireert tot een meer sprekende of reciterende speelwijze. Het creëren van een schilderachtige of emotioneel geladen scène en het volledig onderdompelen in de sfeer daarvan binnen een korte tijdspanne vraagt om een retorische benadering, waarvoor de Graf-piano bijzonder geschikt is. Felix bestelde tijdens zijn leven meerdere instrumenten bij Graf.

De luisteraar kan dit album benaderen als een aleatorische uitnodiging — door de nummers te shuffelen en zich af te vragen welk stuk door welke van de Mendelssohns is gecomponeerd — of gewoon, zoals ik doe, een eigen verhaal creëren. Zo hoor ik altijd een kleine cyclus die begint met Gondellied MWV U 136 — een liefdesduet dat Felix vermoedelijk componeerde voor zijn toekomstige vrouw Cécile, kort voor hun huwelijk. Dan volgt op. 38 nr. 5, Agitato in a-klein — een tragische ballade die sterk doet denken aan Erlkönig (Felix begeleidde zelf vaak Schuberts Erlkönig), waarin men aan het slot bijna de regel 'In seinen Armen das Kind war tot' kan horen. Vervolgens op. 62 nr. 3, Andante maestoso in e-klein — een treurmars (hoewel Felix deze niet expliciet zo noemde, is de intentie duidelijk - u hoort er duidelijk Beethoven in terug, AvdW) en daarna Venetianisches Gondellied in a-klein, op.62 nr.5 — een nostalgisch, melancholiek liefdesduet dat verrassend eindigt in A-majeur, alsof er nieuwe hoop gloort. Tot slot op. 62 nr. 6, Allegretto grazioso in A-majeur — Frühlingslied — ook niet door de componist benoemd, maar de sfeer spreekt voor zich: een nieuw begin en nieuw leven (Fritz Kreisler zal er voor zijn Schön Rosmarin dankbaar gebruik van hebben gemaakt, AvdW).

Deze stukken halen ons daarmee uit de intieme salonsfeer en verplaatst ons naar andere poëtische werelden en nog grotere rijken van de verbeelding. En soms worden we teruggebracht, zoals door het Kinderstück op. 102 nr. 3, dat eigenlijk geen Lied ohne Worte is, maar per toeval in de collectie werd opgenomen — alsof de kinderen onverwachts een salonavond binnenstormden en deze met hun spel onderbreken. Architectonisch worden mijn keuzes samengehouden door een boog van de twee A-majeur Lieder — het zogenaamde Jägerlied op. 19b nr. 3 dat de salon opent en het publiek uitnodigt, en op. 5 nr. 6 in A-majeur dat met bruisende tremolo's de drukte van het leven symboliseert.

Fanny en Felix gebruikten muziek ook als een vorm van dialoog: ze stuurden elkaar muzikale boodschappen of ze ‘antwoordden' op elkaars ideeën. Als eerbetoon hieraan is Fanny's Notturno (nachtlied zonder woorden) in g-klein toegevoegd als bonustrack, als een muzikale reactie op het voorlaatste Venetianisches Gondellied in g-klein.

Fanny's 'Reisealbum' (1839-1840)

U wacht de (overigens niet al te lastige) opgave om op te maken welk 'Lied' van Felix (het wérkelijke genie) en welk van Fanny is. Het is evenwel niet lastig om vast te stellen dat dit een in alle opzichten subliem album is. Ook de schitterende klank van de fortepiano maakt daarvan deel uit.

index