CD-recensie

© Aart van der Wal, oktober 2023

Mayrig betekent ‘moeder' in het Armeens. Het album is een hommage aan de Armeense moeders, wat in het cd-boekje verder niet wordt toegelicht, maar gelukkig spreken de Armeense, tevens in het Frans en Engels vertaalde liedteksten voor zich. De muziek eigenlijk ook, want het merendeel ervan bestaat uit veelal zoetgevooisde, koesterende en wiegenliedjes in typisch folkloristische snit die ons muzikaal intellect niet al te zeer op de proef stellen.

In het cd-boekje valt niets te lezen over de massale moordpartijen onder de Armeniërs in de periode 1895-1923, waarbij het aantal slachtoffers volgens historici de een miljoen ruimschoots overschrijdt. Turkije ontkent overigens tot op de dag van vandaag dat er überhaupt sprake is geweest van volkerenmoord, dat er wel misdrijven zijn gepleegd, maar dat van een vooropgezet plan tot uitroeiing nooit sprake is geweest.

Het meest vers in het collectieve geheugen ligt het jaar 1915, toen Turkse milities het hadden gemunt op alle weerbare mannen, die vervolgens in enorme aantallen werden vermoord of tot dwangarbeid werden veroordeeld, terwijl vrouwen, kinderen, bejaarden en zieken op dodenmars moesten richting de dorre Syrische woestijn, zonder enig voedsel of water. Er werd verkracht, er waren moordpartijen. Het is ‘slechts' een van de vele rampen die het land in de loop van zijn lange geschiedenis trof. (Nog onlangs waren het tienduizenden Armeniërs die zich mogelijk lijden in Nagorno-Karabach onder het nieuwe autocratische bewind van Azerbeidzjan wilden besparen en met hun schaarse bezittingen de wijk namen naar het thuisland.)

Dat is dus niet het Armenië zoals dat in deze muziek - met een enkele uitzondering - van de Armeense componisten Garbis Aprikian (*1926), Komitas (1869-1935), Parsegh Ganatchian (1885-1967) en Hakob Aghabab (1875-1926) tot uitdrukking komt.

De creatieve protagonist die dit album siert is Komitas, de priester die voor menige tijdgenoot maar ook voor Armeense componisten na hem een belangrijke inspiratiebron is geweest. Zijn werkelijke naam was Soghomon Gevorgi Soghomonian, de gewetensvolle ‘archivaris' van de Armeense volksmuziek die zich uitstrekt tot het huidige grensgebied van Georgië en Turkije. Hij was de eerste en tevens enige die de duizenden volksliedjes uit het gebied minutieus in kaart bracht en ze daardoor voor teloorgang wist te behoeden, zoals Béla Bartók en Zoltán Kodály dat dertig jaar later in de Balkan zouden doen.

Komitas werd op 24 april 1915, op de dag dat de Armeense volkerenmoord (ook wel besmuikt aangeduid met de 'Armeense kwestie') een aanvang nam, gearresteerd maar later weer vrijgelaten. Door de vele gruwelijkheden die tegen zijn volk werden begaan, stortte hij echter in. Hij stierf in 1935, geestelijk volkomen ontredderd. Zijn werk is gelukkig bewaard gebleven, evenals zijn op grammofoonplaten vastgelegde stem en pianospel.

Die ontreddering is wel terug te vinden in zijn Antuni (Dakloos), hier in Engelse vertaling:

My heart is like houses lying
[in ruins,
With broken beams,
[unstable pillars;
Wild birds have to make
[their nests there.
I’ll throw myself into the rivers
[as they turn red,
And become food for the fishes.
Ah! Poor child, without shelter!

I saw a black sea all dressed
[in white;
The waves crashed,
[but without mingling.

Who has ever seen one sea
[with two appearances?
The heart of the refugee
[is troubled, lost.
Ah! Don’t ever have a heart
[that mourns.
Oh! Poor child, without shelter!

De violist David Haroutunian, zelf Armeen, merkt in het cd-boekje over Komitas op, maar rept met geen woord over wat Komitas overkwam:

'Komitas is the voice of the land of Armenia, of its churches and stones, which for thousands of years have remained silent, while aspiring to engage in dialogue.

Komitas rediscovered this voice, this sound, and recreated them like a song in which tonality, modulations, tempo and the powerful articulation of the words – the music beyond the words, the passion beyond the music, the individual behind the passion – acquire a truly tangible presence.

In 1902, Komitas wrote: ‘I shall attain my main objective, bringing out of the ruins of our native land the treasures of our folk music.' In 1906 he gave a concert and presentation at a Paris meeting of the International Musicological Society, organised at the initiative of Louis Laloy, a leading music critic and teacher at the Sorbonne, who later concluded: "No one can accuse me of exaggeration if I say that this concert has been a revelation and a delight. None of us could have guessed at the beauties of this art, which is in reality neither European nor Oriental, but has a unique character, inhabiting a realm of gentle grace, profound feeling, and noble tenderness."

We also know that after the concert Claude Debussy went on stage, knelt down and kissed Komitas’s hand, exclaiming: "I bow before your genius, holy father!" Debussy’s further words of eulogy became widely known: "If Komitas had only written Antuni, that would suf ce to consider him a great artist. In my view, Komitas is a revelation, the most striking phenomenon in the world of music."

Ook Garbis Aprikian, inmiddels 97, komt aan het woord:

'My father did not want me to study music. He was hoping I would do a ‘real’ job, the practical ob of a craftsman, like him. In Alexandria, where we were living, he had a little metal workshop. My mother, knowing of my love or music, arranged for me to have piano lessons. One day when was helping my father in the workshop, he hummed a really lovely song that he had learnt in the old country before he had to emigrate to Egypt. When he’d  nished singing it, he looked at me and said: "Look, you can turn that into a piece!" It was his way of telling me he knew my secret, he knew I was studying music on the sly.

Sixty years later, for the wedding of my son Ara I composed a Little Nuptial Suite. In the second movement of the Suite, entitled Kovk (Praises), I harmonized the melody my father had sung to me back then; I could recall it perfectly. I have never forgotten that moment when this shy and modest man tacitly encouraged me to pursue my musical calling.

Today at the age of ninety-six, as I listen to this recording all those memories come back to mind. As an old musician, I am especially grateful to Eva, Xénia and David, and full of admiration for their sensitive interpretation, and the correctness of their pronunciation.'

Maar het is Komitas die het folkloristische fundament vormt voor deze zeker kleurrijke uitgave, deels in verschillende bewerkingen, waarin de in dit zo bijzondere repertoire excellerende Franse mezzo Eva Zaïcik zich verzekerd weet van de exquise begeleiding door haar landgenote, de pianiste Xénia Maliarevitch en de reeds genoemde Armeense violist David Haroutunian.

index