CD-recensie
© Aart van der Wal, augustus 2019
Songs of Love & Exile - A Sephardic Journey Channa Malkin (sopraan), Izhar Elias (gitaar) |
 |
Op dit nieuwe album van het duo Channa Malkin en Izhar Elias ligt de klemtoon op volksliedjes uit Sefarad, het thuisland van de Sefardische joden. Sefarad geldt vooral als verzamelnaam van de joodse bevolking op het Iberisch schiereiland, de Sefarden (Sefardim in het Hebreeuws), die we overigens ook in ons land kennen en waarvan een deel is georganiseerd in het Portugees-Israelitisch Genootschap. Dit dan weer in tegenstelling tot de Asjkenazim, de joden uit Midden- en Oost-Europa.
Sefarad
Analoog aan de joodse traditie wordt met Safarad in feite het middeleeuwse, joodse Spanje aangeduid. Al heel vroeg in de geschiedenis in Spanje wonend, was voor de joden Sefarad het beloofde land, al speelde het joodse leven zich ook daar af temidden van grote groepen andersdenkenden, waaronder christenen. Zoals ook tot op de huidige dag joden veelal samenleven met andere bevolkingsgroepen, hetzij uit vrije wil, hetzij omdat het niet anders kan.
Diaspora
De meedogenloze loop van de joodse geschiedenis vinden we ook terug in Sefarad, waar in de loop van de vijftiende eeuw de pogroms tegen de joden hen dwongen om uit te wijken. Het was deze Sefardische diaspora die na vijftien eeuwen een vreselijk einde maakte aan het joodse leven in Spanje, in gang gezet door de niets ontziende inquisitie met zijn pijnbanken, brandstapels en executies. Degenen die dit lot bespaard bleef wachtte in 1492 slechts één uitweg: het bij overheidsdecreet afgedwongen vertrek.
Kruisbestuivingen
Literatuur, muziek en wetenschap namen ook bij de Sefardische joden een belangrijke plaats in het dagelijks leven in. Ze stonden bovenal bekend om hun kennis van astronomie, fysica en wijsbegeerte, en bekwame beoefenaren van muziek en dichtkunst. Terwijl, hoewel een volk op zichzelf, er in die tijd wel degelijk allerlei kruisbestuivingen ontstonden: Sefardische wetenschappers en cultuurdragers deelden hun kennis en inspiratiebronnen met gelijkgestemden uit de christelijke en de moslimgemeenschap.
Overlevering
Zoals we ook in andere oude culturen zien was ook in Safarad sprake van een gekunstelde intellectuele scheiding tussen mannen en vrouwen. De mannen waren uitstekend geschoold, de moeders en bijgevolg de dochters echter niet of nauwelijks. Hun taak was vooral gelegen in de dagelijkse huishouding en de opvoeding. De mannen waren vaak buitenshuis, waardoor de kinderen hun levenslessen voornamelijk van de moeders ontvingen, waaronder ook de overgeleverde liederen die zij later op hun beurt weer aan hun kinderen doorgaven. Het waren naast de voornamelijk op woord en melodie gezette epische verhalen en gebeurtenissen ook belangrijke thema's als geloof, liefde, geluk, verdriet, oorlog, geboorte en dood, dit alles gezongen en gespeeld vanuit die kleurrijke smeltkroes van middeleeuwse joods-Arabische liturgische tradities.
Verschillende interpretaties
Wat van die muziek bewaard is gebleven zijn alleen de woorden en de (gezongen) melodieën. Helaas dus niet de instrumentale begeleiding die aldus om een eigen invulling vraagt, zij het wel op basis van historisch verankerde, stilistische aspecten zoals die mede van tekst en melodie kunnen worden afgeleid. We weten dus vrijwel niets van de wijze waarop de liederen in die tijd ten gehore werden gebracht en welke instrumenten er toen werden gebruik, terwijl dat bovendien van plaats tot plaats verschillend zal zijn geweest. De huidige uitvoeringspraktijk laat in ieder geval goed horen dat er vele verschillende wegen naar Rome leiden. Waarbij het zeker niet zo is dat zangers en instrumentalisten met joodse wortels in authentiek' opzicht daarin een voorsprong zouden hebben.
Verschillende interpretatiemogelijkheden hoeft niet per se een nadeel te zijn. Er kunnen juist daardoor nieuwe facetten worden toegevoegd aan deze uit een inmiddels heel ver verleden stammende culturele erfenis. Misschien zal het in Sefarad niet anders zijn geweest, waren er eveneens grote verschillen in de benadering van deze muziek.
Lotsverbondenheid
De sopraan Channa Malkin stamt van de Asjkenazim uit Moldavië, Rusland en Oekraïne. Ze studeerde in 2012 af aan het Utrechts conservatorium. De gitarist Izhar Elias stamt af van Iraakse joden. Hij ontving in 2011 de Nederlandse Muziekprijs. Wat hen sowieso sterk bindt is deze eeuwenoude joodse muziek, op dit album aangevuld met zes deeltjes uit 'The divan of Moses-Ibn-Ezra' van de Italiaans-joodse componist Mario Castelnuovo-Tedesco (1895-1968), een van de vele muziekvinders die werden geïnspireerd door de joodse folklore. Ook hij was in 1938 een van de vele joodse slachtoffers van de Italiaanse Rassenwetten onder het bewind van Mussolini: zijn muziek mocht niet meer publiekelijk worden uitgevoerd. Kort voor het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog vestigde hij zich in de VS, daarbij geholpen door de violist Jascha Heifetz.
Avontuurlijke weg
Nog niet zo heel lang geleden kreeg vrijwel uitsluitend de 'top' van vocalisten, musici, ensembles en orkesten de kans om een lp en later een cd uit te brengen. De eisen waren hoog zoals de bijkomende investeringen dat ook waren. In de afgelopen twee decennia trad echter een kentering in. Niet dat die 'top' meer naar de achtergrond verschoof, maar wel dat dankzij crowdfunding en andere eigentijdse vormen van sponsoring ook mogelijkheden ontstonden voor andere artiesten om professionele opnamen te laten maken en vervolgens uit te brengen. En wie de distributie liever in eigen hand wilde nemen kon de (goedkope!) mogelijkheden van het internet benutten. Ook voor de muziekconsument had deze nieuwe ontwikkeling een voordeel: minder bekend of zelfs volkomen veronachtzaamd repertoire krijgt aldus meer of zelfs nieuwe kansen. Artiesten die niet tot de wereldtop behoren, niet of nauwelijks bekend zijn, hebben er immers geen belang bij om op de platgetreden paden te betreden. Vandaar dat ze kiezen voor een meer avontuurlijke weg en hun onbekendheid verbinden met (meer) prikkelend repertoire. Ze gaan voor een bepaald genre (waaronder cross-over) waarvan ze ook in commercieel opzicht ongetwijfeld hogere verwachtingen hebben (een professionele opname kost veel geld!)
Geen complete cyclus
Gelukkig zijn er ook labels die de zon nog in het water laten schijnen en genoegen nemen met slechts een geringe financiële bijdrage van de artiest in kwestie of zelfs helemaal niets (omdat ze geloven in de artistieke waarde van het album en daardoor sterke verkoopcijfers). Zo zou het met 'Songs of Love & Exile' ook gegaan kunnen zijn, zelfs in de wetenschap dat Brilliant Classics Castelnuovo-Tedesco's liedcyclus 'The divan of Moses-Ibn-Ezra' al in complete vorm (19 liederen) in de catalogus heeft (uitgevoerd door de sopraan Joanna Klisowska en de gitarist Giulio Tampalini). Toch vroeg ik mij af waarom het duo Malkin-Elias niet voor de complete cyclus heeft gekozen, want er was op de cd voldoende ruimte voor geweest. Wie echter door deze selectie wordt 'aangestoken' verwijs ik graag naar de sublieme vertolking door de sopraan Roberta Alexander en de gitarist Dick Hoogeveen op het Et'cetera-label (tevens op o.a. Spotify). Maar vanuit puur historisch perspectief is het belangrijkste winstpunt van dit nieuwe album natuurlijk de dertien Sefardische liederen in bewerkingen van Daniel Akiva, Lorenzo Palomo, Joaquin Rodrigo, Izhar Elias en Channa Malkin. Het heeft een afwisselend recital opgeleverd dat ook een vervolg krijgt: in de herfst gaat het duo er o.a. mee op tournee in Diemen, Amsterdam, Leiden en Zoetermeer. De details vindt u op de website van de sopraan.