CD-recensie

 

© Aart van der Wal, juli 2020

Piano Works by Jewish Composers

Laks: Blues
Kattenburg: Novelette
Hermann: Toccata
Hillesum: Prélude nr. 1
Richter: Sonatina
Schulhoff: Optimisticka Skladb - Ceskym Deliníkûm
Urbancic: Sonatina in G
Klein: Sonata
Smit: Deux Hommages
Weinberg: Sonate nr. 1

Marcel Worms (piano)
Zefir ZEF 9669 • 75' •
Opname: december 2019, Zeeuwse Concertzaal, Middelburg

   

Het drama van de joodse gemeenschap in het Europa van inmiddels ruim tachtig jaar geleden kan niet vaak genoeg worden verteld en beschreven, in boeken, verslagen, theaterstukken, beeldende kunst en muziek. En natuurlijk geldt dat laatste in de eerste plaats voor de muzikale nalatenschap van al die joodse componisten die overal in Europa eerst werden onderdrukt, daarna meedogenloos vervolgd en ten slotte in de moordfabrieken van de nazi's vergast.

Maar er schuilt een gevaar in de overigens terecht nog steeds gegeven aandacht voor hun lot: dat hun (vaak kortstondige) leven daardoor belangrijker wordt dan de muziek die zij voor de generaties na hen achterlieten. Dat lijkt een nogal hard oordeel maar dat is het niet, want voor die generaties dient de kwaliteit van die muziek voorop te staan. Het is immers uiteindelijk die kwaliteit die doet overleven en niet het leven dat - met al zijn gruwelijke kanten - is geleefd. Wat vanzelfsprekend niet wegneemt dat er een rechtstreeks verband kan bestaan tussen muziek en vervolging: het ene dat het niet kan stellen zonder het andere. Zo werd ook in het doorgangskamp Theresienstadt gecomponeerd; en hoe. En zelfs in de vernietigingskampen vaak bedoeld als 'cultureel verzetje' en letterlijk tegen de verdrukking in. Maar ook muziek als cynische begeleiding van gevangenen die op een karretje naar de galg werden gevoerd. Muziek heeft vele functies, nietwaar? U vindt het een en ander in de vierdelige serie 'Muziek achter prikkeldraad', elders op deze site.

Wie verder wil kijken: in het hoofdmenu onder de tab 'muziek' is veel wetenswaardigs te vinden over de Leo Smit Stichting, 'Exil.arte', 'Forbidden Music' en 'Music & The Holocaust'. Als u de zoekfunctie gebruikt en zoekt onder 'Theresienstadt" vindt onder meer recensies van muziek van vervolgde componisten. Of u zoekt gewoon op naam van de componist waarnaar u op zoek bent.

Ook Nederlandse labels als Channel Classics, Challenge Classics, Et'cetera en Aliud hebben ruim aandacht geschonken aan de in Theresienstadt gecomponeerde muziek, terwijl de Nederlandse Ebony Band een album volspeelde onder de veelzeggende titel 'Forbidden Music', met werken van Erwin Schulhoff (klik hier). Jammer alleen dat in het juridische doolhof rond de auteursrechten sommige muziek noodgedwongen buiten beeld blijft (u kunt hier er het nodige over lezen).

Het idee om aandacht te schenken aan vervolgde componisten is - het blijkt al uit het bovenstaande - bepaald niet nieuw. Decca wijdde er zelfs enige decennia terug een belangrijke serie aan: 'Entartete Musik'. Het prestigieuze project sneuvelde evenwel halverwege op grond van budgettaire overwegingen (want materiaal was er nog genoeg om uit te brengen). Zoals het ook niet nieuw was dat in veel naoorlogse muziek het thema van repressie, vervolging en ten slotte genocide nadrukkelijk aan de orde werd gesteld. Ik noem in dit verband slechts drie voorbeelden: de Dertiende symfonie van Dmitri Sjostakovitsj met de alleszeggende titel 'Babi Jar', de Derde symfonie van Henryk Górecki, de 'Symfonia piesni zalosnych' ofwel de Symfonie van treurliederen en Luigi Nono's 'Il Canto Sospeso'.`

Maar terug naar dat onderscheid tussen leven en werk, hetgeen aan belang toeneemt naarmate de jaren na dat leven verstrijken maar het werk zelf nog steeds springlevend is (of had kunnen zijn, afhankelijk van de aandacht die eraan wordt gegeven). De Nederlandse pianist Marcel Worms komt de eer toe dat hij muziek selecteert van joodse componisten uit ons land en daarbuiten juist op basis van die eigenschap: kwaliteit, maar ook diversiteit. Daarnaast onderzocht hij of er al dan niet een opname van het desbetreffende werk bestond. Een gezond uitgangspunt dat grote waardering verdient, zoals al eerder bleek uit twee cd's die de titel 'The Voice of the Viola in times of Oppression', samen met de altvioliste Ásdis Valdimarsdóttir, met werken van Dick Kattenburg, Max Vredenburg, Hans Gál en Mieczyslaw Weinberg (hier besproken).

Worms heeft zich met dit nieuwe album niet toegelegd op typisch joodse muziek (waarover u hier meer kunt lezen). Van specifiek joods elementen in deze tien stukken is dan ook geen sprake. Mogelijk is dit een van de redenen waarom bijvoorbeeld muziek van onder anderen Erwin Schulhoff tegenwoordig weer regelmatig in de concertzalen te horen is. Typisch joodse muziek, waaronder zelfs de bekende klezmer, de van oorsprong instrumentale muziek van de Asjkenazische joden uit Oost-Europa, krijgt wat dit betreft veel minder kansen, tenzij bij speciale gelegenheden.

Leven en werk: laten we toch vooral niet de vergissing maken om het werk als zelfstandige entiteit de betekenis te geven analoog aan het belang van de 'Stolpersteine', de in fraai messing gevatte struikelstenen, gedenktekens die zijn ingemetseld in het trottoir voor de ingang van de vroegere woningen van joden, sinti, roma en anderen die door de nazi's werden gedeporteerd en vermoord. Nee, de kwaliteit van de muziek dient - zoals door Worms in dit programma feilloos aangetoond - de primaire drijfveer te zijn want alleen dan kan zij in de toekomst behouden blijven. Of anders gezegd: muziek van hen die zijn geslachtofferd moet in die context worden beleefd. Dat moet ook een van de achterliggende gedachten zijn geweest rond het ontstaan van het Leo Smit Ensemble, waarin ook Marcel Worms actief is en dat inmiddels al veel concerten op dit vlak heeft gegeven. Niet alleen in ons land, maar ook in onder meer Duitsland, Frankrijk, Tsjechië, Oekraïne, de Baltische staten, Israel, India, Sri Lanka en de VS.

Muzikale kwaliteit: die staat centraal, wat zich tevens uit in het geweldige spel van Worms. Niet alleen in pianistisch opzicht, maar ook op het gebied van sfeertekening en verbeelding. Hier is een groot pianist aan het woord die deze prachtige, rijk evocatieve muziek haar optimale cachet weet mee te geven. Dat maakt deze uitgave nog eens extra bijzonder en belangwekkend. Worms heeft aldus zeker een monument opgericht voor het werk van deze tien componisten (waarvan er zeven de naziterreur niet hebben overleefd), primair gericht op de schitterende muziek die zij hebben nagelaten. Jakko van der Heijden legde de klank van de door Joost van Hartevelt perfect gestemde en geïntoneerde Steinway D in de Zeeuwse Concertzaal in Middelburg vlekkeloos vast en het cd-boekje is precies wat het moet zijn: de door de pianist zelf verzorgde toelichting is bijzonder informatief en bovendiejn met afbeeldingen van de betreffende componisten. Al met al een aanwinst van groot belang waar we overigens best trots op mogen zijn!


index

Home  -  Actueel  -  Audio  -  Muziek  -  Video  -  Boeken  -  Links