CD-recensie

© Aart van der Wal, augustus 2023

Een zeer omvangrijk maar bovenal buitengewoon goed geslaagd project: The Complete Fitzwilliam Virginal Book door de klavecinist Pieter-Jan Belder, al eerder in afzonderlijke uitgaven verschenen en nu samengebracht in een box.

Het Fitzwilliam Virginal Book (afgekort FVB) is het meest waardevolle manuscript van Engelse klaviermuziek en – ik citeer uit het cd-boekje – tevens het ‘testament van het Engelse culturele leven tijdens de laatste stuiptrekkingen van de Tudor-dynastie en het begin van de Jacobijnse periode die erop volgde.

Het FVB vormt een anthologie van 297 stukken van voornamelijk Engelse oorsprong. Daarin zijn niet alleen de componisten van de oudere generatie, waaronder Thomas Tallis (ca. 1505-1585) vertegenwoordigd, maar ook een meer ‘modieuze' groep, met onder anderen William Byrd (ca. 1539-1623). Tot de in de verzameling opgenomen componisten op het Europese vasteland behoren de Italiaan Galeazzo, waarschijnlijk uit Sirena (1572-1636), niet te verwarren met Galeazzo Sebastini uit Pesaro (1597-1662) en ‘onze' Jan Pieterszoon Sweelinck (1562-1631), incidenteel aangeduid als Johan Peeterson Swelling (sic). Van de in de collectie opgenomen anoniem gebleven werken konden na minutieus musicologisch onderzoek alsnog veertig componisten met zekerheid worden aangewezen. De hoge kwaliteit van de helaas anoniem gebleven composities staat overigens evenzeer buiten kijf.

Het FVB dankt zijn naam aan Richard, zevende graaf Fitzwilliam (1745-1815), zelf een niet onverdienstelijke klavecinist en bovendien een verwoede collectioneur van allerhande muziekmanuscripten. Hij kocht het boekwerk van Robert Bremner, een Schotse muziekuitgever, voor de prijs van tien guineas. Bremner had de complete muziekbibliotheek van de in 1752 overleden Duitse componist Johann Pepusch overgenomen en maakte die geleidelijk te gelde.

Het FVB is door een kopiist als compilatie afgeschreven en samengesteld en geeft als zodanig een representatief beeld van het in intieme kring musiceren in het Engeland van de zeventiende eeuw. Het formaat is 34x22cm, het is gebonden in Marokkaans leer met de titelpagina in goudkleurige belettering en met fijne pen aangebrachte, kleurrijke bloem- en wijnmotieven. Volgens de historicus David Smith wijst de stijl van de aangebrachte decoraties naar die van de late zeventiende eeuw.

Niet alleen de band is bijzonder, maar ook het binnenwerk waarvoor een zeer goede papierkwaliteit is gebruikt, afkomstig van het huis Hans Düringl, dat tussen 1550 en 1754 in Basel een zeer succesvolle nering dreef. Het was in die tijd zeker niet alledaags dat het binnenwerk een dusdanig verzorgde uitstraling heeft en de leesbaarheid van het geheel, de ontstaansperiode nog niet eens in aanmerking genomen, tot op de huidige dag niets te wensen overlaat.

Uit het gevolgde procedé blijkt ook dat het papier oorspronkelijk groter was dan het formaat van het boek en dat daarom eerst moest worden afgeschaafd om te kunnen worden ingebonden. Het FVB heeft twee aparte manuscriptdelen. Het eerste deel bevat 95, het tweede 202 stukken.

De kopiist, Francis Tregian 'the Younger' (1574-1618), ging in het begin nogal ruw, niet al te zorgvuldig, te werk, maar naarmate het vorderde, nam de nauwkeurigheid navenant toe en wel zodanig dat het zelfs ver uitsteekt boven de kwaliteit van de meeste andere aan ons bekende manuscriptbronnen. Dat de 'younger' en niet de 'elder' Tregian verantwoordelijk is geweest voor de totstandkoming van het FVB gaat al terug naar 1889, toen de muziekwetenschapper William Barclay Squire het nodige historische materiaal had bijeengebracht en nauwgezet onderzocht ten behoeve van zijn artikel over de virginaalmuziek ter publicatie in de eerste editie van de later zo bekend geworden Grove's Dictionary of Music and Musicians.

Ten aanzien van de oorsprong van het FVBtasten we volledig in het duister, al kennen we we de eerste titel: Queen Elisabeth's Harp, Book. Getuige de (veel) latere ontstaansdata van een aantal van de daarin opgenomen stukken moet het evenwel uitgesloten worden geacht dat de vorstin de gehele inhoud van het boek in haar bezit heeft gehad. Of zij er zelf (ooit) uit heeft gespeeld? De muziekpublicist Charles Burney merkte in 1789 daarover op:

‘If her Majesty was ever able to execute any of the pieces that are preserved in the manuscript, which goes under the name of Queen Elisabeth's Virginal Book, she must have been a very great player, as some pieces […] are so difficult, that it would be hardly possible to find a master in Europe who would undertake to play one of them at the end of a month's practice.'

Welnu, vandaag de dag liggen de ‘(speel)kaarten' gelukkig anders: de ‘masters in Europe' hoeven niet meer met een lantaarntje te worden gezocht, al er zullen er verhoudingsgewijs slechts weinigen zijn die in staat moeten worden geacht dit complete boekwerk technisch feilloos en interpretatief op het hoogst denkbare niveau te vertolken. De Nederlandse toetsenist Pieter-Jan Belder (*1966) is er in ieder geval één van, zoals hij dat ook in andere grote projecten heeft bewezen (onder meer dat van de 555 sonates van Domenico Scarlatti - klik hier voor de recensie).

Pieter-Jan Belder

Lag ten aanzien van de Scarlatti-sonates een chronologische aanpak voor de hand, voor het FVB bleek dat volgens Belder niet de aangewezen weg: de stukken waren immers niet volgens een bepaalde chronologie in het boekwerk terechtgekomen. Hij besloot daarom zich vooral aangaande de samenstelling van de verschillende delen specifiek te richten op bepaalde componist(en), waarvan er vier uitgebreid in het boekwerk vertegenwoordigd waren: Bull, Byrd, Farnaby en Philips.

Over het door hem gebruikte instrumentarium schijft hij:

‘During the recording process the search for good instruments continued. In 2014 I acquired a Ruckers (Colmar) copy by Titus Crijnen which somehow suited Bull's music very well. The next two volumes were dedicated to those composers which were present in the manuscript by a few works only. Works by Mundy, Gibbons and Tomkins, all of them great names, found their way into the Fitzwilliam manuscript. Again my small Ruckers harpsichord did great service, along with my new Crijnen. I was lucky however to come across a fabulous instrument by Adlam Burnett (1980) which I revised with new stringing, voicing and damping. For me, this instrument is the best vehicle for the repertoire. Based on the Edinburgh Ruckers Double (1638), but with aligned keyboards, it suits the repertoire beautifully. The instrument has three 8' ranks, one on the lower keyboard and two on the upper. The dogleg system makes it possible to play two 8' together,. The 4' register is from the player's viewpoint the furthest register. It plucks the strings rather towards the middle of the string, which results in a very round Ruckers 4' sound. Instruments with 8'8'4' were known in England, as the famous 1579 Theeuwes claviorgan in the Victoria and Albert Museum, London, proves.'

Waarna Belder verder ingaat op de door hem geopteerde samenstelling van de 15 cd's.

Een apart compliment ook voor de muziekwetenschapper Jon Baxendale, die veel werk heeft gemaakt van de doorwrochte toelichting op de muziek en haar historische duiding.

Op de achterzijde van iedere cover worden naast de trackgegevens de gebruikte instrumenten en de opnamedata vermeld.

Samengevat: een kolossale uitgave door een met dit zo bijzondere repertoire en de daarmee verbonden historiserende uitvoeringspraktijk vergroeide musicus die bovendien kon bogen op Peter Arts als opnametechnicus (hij is eigenaar van Arts Music Recording in Rotterdam). Merkwaardig genoeg komt zijn naam in het boekje slechts eenmaal voor, in Acknowledgements. Op de vijftien covers staan gelukkig wel opnamedatum en - locatie en de gebruikte instrumenten vermeld. De registraties vonden plaats in de periode 2010-2017, in de Nederlands Hervormde Kerk in Mijnsheerenland, de Westvestkerk in Schiedam, de Doopsgezinde Gemeente in Dordrecht en de kapel van het Kapucijnenklooster in Velp. Wie verantwoordelijk is geweest voor de nabewerking is eveneens onvermeld gebleven, maar wel ligt het voor de hand dat het Arts is geweest die, met het oog op de verschillende opnamelocaties, vanachter de computer akoestische aanpassingen heeft verricht. Hoe dat ook zij: het getuigt van een knap staaltje vakmanschap om binnen de contouren van een bescheiden gehouden kerkambiance het klankmatige onderscheid tussen de verschillende instrumenten optimaal tot gelding te brengen, strikt helder en met een warm glanzend en zilverachtig timbre.

Alles bijeengenomen is dit in alle opzichten een wel heel bijzondere productie die gemeten naar de puntgave artistieke afwerking ervan wellicht uniek zal blijven. Met daarbij tevens de aantekening dat dit uiterst contrastrijke muziek betreft die bij de toehoorder geen ruimte laat voor routine of vervlakking, mede dankzij Belder die met behulp van tempokeuze, geraffineerde accentuering, frasering en ornamentatie voor een optimale luisterervaring zorgt. Over het gebruikte exquise instrumentarium en de prachtige opname had ik het reeds. Wel een luistertip: wie echt diep tot deze werken wil doordringen doet er goed aan om het beluisteren te doseren, een advies trouwens dat heel veel muziek alleen maar ten goede komt.

Dan nog dit. Ook de Italiaanse klavecinist Claudio Colombo heeft zich gewaagd aan een integrale uitgave van de 297 stukken. Hij lijkt al eerder in de voetsporen van Belder te zijn getreden met de integrale vastlegging van de sonates van Domenico Scarlatti. Mijn eerste luisterindrukken waren weliswaar positief, maar om meerdere redenen geef ik toch de voorkeur aan Belder. Meer wil ik er hier niet over zeggen omdat Colombo's Scarlatti- en Fitzwilliam-vertolkingen een aparte en uitgebreide recensie verdienen, waar ik voorlopig tijd noch gelegenheid voor heb, En aan een halfbakken oordeel heeft niemand iets, maar wel alvast met de kanttekening dat ik Belders instrumentenkeuze en opname verkies boven die van Colombo.

index