CD-recensie

© Aart van der Wal, januari 2024

Dit album is min of meer een uitvloeisel van de aan Seldom Sene verstrekte uitnodiging door het MA in Brugge in het kader van het daar in 2018 gehouden MA-Festival. Wie het nog niet weet: MA staat voor Musique Antique (elders door dezelfde organisatoren met Musique Ancienne aangeduid, hetgeen mij toepasselijker lijkt) met als missie het brengen van vernieuwing in het domein van de Oude Muziek, waarbij het festival een brug wil slaan tussen de musici en het publiek en waarbij traditie en vernieuwing vanuit een hedendaagse visie en presentatie in elkaars verlengde liggen. Het festival is in de woorden van MA 'zowel een plek voor de uitvoering op het hoogste niveau van het rijke, complexe muzikale erfgoed van de vijftiende tot en met de achttiende eeuw, als een platform waar het talent en de visie van (jonge) musici zich kunnen ontplooien [.]'.

Lusthof
Het festivalprogramma Fortune Infortune stond in het teken van een serie concerten geprogrammeerd rond bijzondere vrouwen in de loop van de geschiedenis. Voor Seldom Sense viel de keus op Margaretha van Oostenrijk (1480-1530), dochter van de Habsburgse keizer Maximilaan I en Maria van Bourgondië. Margaretha was hertogin van Savoye en bijna twee decennia lang landvoogdes van de (Habsburgse) Nederlanden, met als zetel het Hof van Savoye in Mechelen. Zo werd Mechelen de hoofdstad van Belgica Regia, zoals het in die tijd werd genoemd. De van huis uit hoog opgeleide Margaretha maakte van het hof in Mechelen al snel een van theologie, filosofie en humanisme doordesemd lusthof waarin bovendien veel plaats werd ingeruimd voor kunst en cultuur. Geen wonder dus dat het er een komen en gaan was van kunstschilders, schrijvers, musici en componisten. Geld was er genoeg, zelfs zoveel dat Margaretha er twee uitgebreide hofkapellen op na kon houden. Maar ook haar nalatenschap mocht gezien worden: toen ze op 1 december 1530 in Mechelen overleed, liet ze onder meer een grote collectie boeken, schilderijen, beeldhouwwerken en wandtapijten na. Haar verzamelwoede kreeg ook een plek in de inventarislijst die zij jarenlang minutieus bijhield. Deze kunstzinnige Margaretha overigens niet te verwarren met een andere landvoogdes met bijna dezelfde naam en - zij het slechts deels - zelfs tijdgenote: Margaretha van Parma (1522-1586), de halfzus van de Spaanse koning Filips II, die, deel uitmakend van het hardvochtige en rigide Spaanse bewind, vanuit Brussel het onze Willem van Oranje en zijn getrouwen behoorlijk moeilijk heeft gemaakt, daarbij vooral leunend op haar veelal besluiteloze halfbroer.

Margaretha van Oostenrijk door Bernaerd van Orley (eerste helft van de zestiende eeuw., Musée Royaux des Beaux-Arts, Brussel.

Liedboek
De bibliotheek van Margaretha van Oostenrijk telde bij haar overlijden bijna vierhonderd boeken, waaronder haar eigen liedboek met daarin een verzameling van 55 chansons of motetten. Het was, zoals zoveel boeken in de collectie, een prachtband die meer moest uitstralen dan alleen de muziek, getuige de zorgvuldig aangebrachte, rijk geïllustreerde voorstellingen, alles tezamen de weerspiegeling vormend van haar macht, haar deugd en natuurlijk haar goede smaak, eigenschappen overigens die ze herhaaldelijk in de strijd moest werpen tegen de vele andersdenkenden in en buiten het hof.

Maar menig lied in die verzameling weerspiegelt ook de weduwe Margaretha (haar tweede echtgenoot, Filibert II van Savoye, was in 1504 overleden), naast de treurnis rond de vroege dood van haar broer Filips I, ofwel Filips de Schone in 1506 (hij werd slechts 28). Het zijn kortom liederen over verlies, verdriet, eenzaamheid die in de collectie de boventoon voeren. Enkele teksten zijn van de hand van Margaretha zelf. In het cd-boekje wordt de mogelijkheid geopperd dat zijzelf betrokken is geweest bij de compositie van sommige liederen. En dat, hoewel we ons niet echt kunnen verplaatsen in haar leef- en gedachtewereld, zij een duidelijk persoonlijk stempel op dit liedboek heeft gedrukt - tevens als hommage aan degenen die haar dierbaar waren en in haar herinneringen dat zijn gebleven, maar ook als reflectie op haar eigen aardse bestaan.

Uit het boekje:

'Het liedboek van Margaretha werd gemaakt in het muziekatelier dat geassocieerd wordt met het hof van Mechelen. De Habsburgers stuurden vaak luxueuze muziekhandschriften als geschenk naar machtige bondgenoten en vrienden in heel Europa. Om zulke gedetailleerd uitgewerkte manuscripten te produceren was er een grote groep kopiisten bezig onder leiding van een meester die dienst deed als editeur, ontwerper en projectleider. Van ongeveer 1508 tot 1530, de tijd waarin Margaretha's liedboek ontstond, was Petrus Immhof, ook bekend als Petrus Alamire (ca. 1470-1536) deze meester.'

Alamire
Er zijn meer dan 50 muzikale bronnen bekend die zo'n 600 werken omvatten, tussen 1495 en 1535 vervaardigd door kopiisten aan de hoven van Mechelen en Brussel, nadien bekend geworden als de 'Alamire'-handschriften. Het merendeel ervan bestaat uit geestelijke muziek, meerstemmige missen en motetten. Enkele handschriften bevatten seculiere muziek, onder meer in Margaretha's liedboek, tevens de belangrijkste bron voor de instrumentale muziek die op dit nieuwe album vertegenwoordigd is: een set stemboekjes die zich in de Oostenrijkse nationale bibliotheek in Wenen bevindt. Deze tekstloze bron is heel bijzonder omdat deze alleen vijfstemmige zettingen bevat, een unicum onder de Alamire-handschriften, aldus María Martínez Ayerza.

Geen troost
Het door Saldom Sene samengestelde programma zoals geput uit Margaretha's liedboek draait om thema's als - u kwam ze in deze recensie al eerder tegen - verlies, verdriet en eenzaamheid, stammend uit een tijd dat in het openbaar beleden rouw passend werd geacht. Dat gold voor zowel weduwen als weduwnaars. Voor het driestemmige klaaglied 'Se je souspire | Ecce iterum', waarin Margaretha's broer Filips wordt herdacht, schreef zij zelf de (Franse) tekst: 'Ik rouw over jou, Filips, mijn broer, grootste koning. Er is niemand die mij kan troosten,' naast citaten uit de Klaagliederen van Jeremia.

In het cd-boekje is een aan Margaretha van Oostenrijk toegeschreven, in het Frans gestelde tekst opgenomen, waarvan hieronder de vertaling:

Ik dacht dat ik mijn eigen lot beheerste
toen het vervloekte verdriet waarin ik leef
mij overviel om mij mijn leven te ontnemen.
Verlaten ben ik, alleen, zonder enige vreugde,
en dat zal zorgen dat ik uiteindelijk sterf.

Ayerza: 'Niet alle verdrietige liederen in Margaretha's liedboek zijn in hun strekking zo duidelijk [.]. Bij veel van de teksten over afwijzing, verlies of pijn zijn er meer interpretaties mogelijk, wat de luisteraar de kans biedt om zich ermee verbonden te voelen. Zelfs een hedendaagse luisteraar die het overgrote deel van de literaire, sociale of religieuze verwijzingen ontgaat die in zulke gedichten besloten liggen, kan erdoor geraakt worden en ze verbinden met eigen levenservaringen.'

Op dit fascinerende album zijn ook puur instrumentale klaagzangen te horen: verdriet-zonder-woorden. Ayerza: '[.] in het bijzonder in de zo typische Josquin-stijl, met zijn zuchtende figuren, dalende motiefjes, dissonanten, expressieve pauzes, misleidende en Frygische cadensen. Het ontbreken van woorden versterkt de muzikale retoriek van de smart.'

Vrolijke snaren
Maar geen treurnis alom, want er worden ook opgewekter, zelfs uitgesproken vrolijke snaren geraakt, zoals in 'Brunette m'amiette', La jonne dame' en 'Je my levay un matin': ongecompliceerd en speels, veelal gestoeld op reeds bestaande, populaire melodieën in de tenorlijn. Ayerza: 'Soms wordt de melodie in een canon herhaald door een van de andere stemmen, besprenkeld met majeurharmonieën, speelse ritmes en grotendeels heldere, afsluitende cadensen.'

Seldom Sene

Naadloos
Nog even teruggrijpend naar het begin: muziek en uitvoering op dit album moet naadloos hebben gepast in de doelstelling van het MA-festival: als een mengeling van traditie en vernieuwing vanuit een hedendaagse visie en presentatie, in een uitvoering op het hoogste niveau, waar ik niet alleen dit blokfluitkwintet maar ook de countertenor Daniel Elgersma ten nauwste bij betrek. Een betere 'afbeelding' van dit zo bijzondere muzikale erfgoed kan ik mij niet voorstellen. De samenstelling van het programma, de arrangementen, de diminuties (thema of melodie in verkleiningsvorm, in tegenstelling tot augmentatie: vergroting) zijn van de hand van María Martínez Ayerza.

De stemming van de blokfluiten (vervaardigd door respectievelijk Adriana Breukink, Lorenzo Lio, Bob Marvin en Monika Musch) is A=466Hz, de geraadpleegde bronnen stammen uit (muziek)bibliotheken in Brussel, Antwerpen en Wenen.

Hommage
In het cd-boekje is wel de uitgebreide en vakkundig geschreven toelichting van María Martínez Ayerza opgenomen (ook in het Nederlands), maar helaas niet de door Daniel Elgersma gezongen teksten. Het ensemble heeft de cd opgedragen aan de in 1957 in Rotterdam geboren blokfluitmaakster Adriana Breukink (u kunt hier meer over haar lezen). Zij overleed op 6 oktober 2022, nog geen maand voordat de opnamen voor dit album plaatsvonden.

index