CD & DVD-recensie

© Aart van der Wal, februari 2014

Op 6 juni 1989 luidde de kop boven een cd-bespreking in De Volkskrant: " Egorov speelde als iemand die ten dode was opgeschreven". De Russische pianist was op 16 april 1988 in zijn woonplaats Amsterdam overleden aan de gevolgen van AIDS, pas 33 jaar jong.

Maar in de kamer van de dichter, nu ten val gebracht, houdt Angst met Muze beurtelings de wacht,
tot aan de nacht, die niet weet of het ochtend worden zal.

Anna Achmatova, Voronezj

Twintig jaar later bracht EMI Classics een box met zeven cd's uit en publiceerde Jan Brokken zijn boek en tevens een indrukwekkend in memoriam over de grote pianist: In het huis van de dichter. Weliswaar een roman, maar geen fictie: de door de auteur beschreven gebeurtenissen waren aan de realiteit ontleend. Het werd een aangrijpend ooggetuigenverslag dat ook na herlezing blijft fascineren. In de boekbespreking elders op deze site kunt u er meer over lezen.

	Youri Egorov (m.) met koningin Fabiola tijdens het Koningin Elisabeth Concours in Brussel, 1975

Lessen en concoursen
Geboren in 1954 in Kazan, toen nog vastgeketend aan de Sovjet-Unie, begon de zesjarige dreumes zijn muziekopleiding aan de plaatselijke muziekschool, waar hij les kreeg van Irina Doebinina. Hoe snel zijn talent zich ontwikkelde blijkt nauwelijks zes jaar later, als hij op een concours de prijs voor de beste vertolking van het Tweede pianoconcert van Dmitri Sjostakovitsj in de wacht sleept. Ook de componist was onder de indruk: hij schonk de nog piepjonge Egorov de partituur van het werk mét handgeschreven opdracht. Op zijn zeventiende verlegde Youri zijn studie naar het prestigieuze conservatorium in Moskou, om daar les te nemen bij niemand minder dan de vermaarde muziekpedagoog Yakov Zak. In 1971 won Egorov de vierde prijs op het Marguérite Long/Jacques Thibaud Concours in Parijs en in 1974 de derde prijs op het fameuze Tsjaikovski Concours later. De voorlopige kroon op het werk was de eveneens derde prijs tijdens de Koningin Elisabeth Wedstrijd in Brussel in 1975.

Afscheid van het vaderland
In mei 1976 stuurde het Russische staatsimpresariaat de 22-jarige pianist naar Rome. Dit is tevens het moment dat Youri Egorov afscheid neemt van zijn vaderland, waarnaar hij nooit meer zal terugkeren. Egorov is daarmee een van de velen die het repressieve en intolerante vaderland de rug toekeerden. Zo waren de grote Russische cellist Mstislav Rostropovitsj en diens echtgenote, de sopraan Galina Visjnevskaja, hem vrij kort daarvoor, in 1974, al voorgegaan. Allen zullen de pijn blijven voelen van het gemis van hun vaderland.

In de Italiaanse hoofdstad vraagt hij politiek asiel aan, na eerst nog enige tijd te hebben doorgebracht in een voormalig klooster in Farfa, vlakbij Rome, dat dienst doet als Italiaans opvangkamp voor vluchtelingen. Op 16 juni reist de pianist naar Brussel, waar hij berooid aankomt. Hij kent er gelukkig nog iemand van het Koningin Elisabeth Concours waaraan hij ooit deelnam. Hij krijgt tijdelijk onderdak, geld en voedsel, en vertrekt kort daarna naar Amsterdam, waar hij asiel aanvraagt.

Youri nestelt zich aan de Brouwersgracht in Amsterdam, waar hij zich al snel thuis voelt, omringd door vrienden en de man waarmee hij een wel heel bijzonder warme band onderhoudt: de architect Jan Brouwer. Heel wat minder plezierig verloopt Youri's tocht langs de vele overheidsburelen om aan een Nederlands paspoort te komen. Toen zijn inspanningen vruchteloos bleven, laat hij zich tot Monegask naturaliseren, wat wel tot gevolg heeft dat er extra bureaucratische rompslomp op zijn pad komt voor iedere tournee buiten Nederland moet hij zich voor een apart visum bij de vreemdelingenpolitie melden, doorgaans een tijdrovende bezigheid. Wat niet wegneemt dat hij zich als homoseksueel in het tolerante Amsterdam, zeker in vergelijking met de meeste andere steden en landen, zeer op zijn gemak voelt. Voor gevangenisstraf, zoals in de Sovjet-Unie, hoeft hij in ieder geval niet bang te zijn.

Ticket van Aeroflot op naam van Youri Egorov en zijn adresboek

Concertpodium
In 1977, twee jaar na het succesvol verlopen Koningin Elisabeth Concours in Brussel, meldde Youri zich aan bij de vermaarde Van Cliburn Competition in het Amerikaanse Texas, waar zijn optreden hem al snel tot publiekslieveling maakte. Maar tegen de verwachting in en tot grote teleurstelling van zijn vele fans kwam hij niet in de finale. Het zal toen nog niet eerder zijn voorgekomen dat het publiek spontaan tienduizend dollar voor hem inzamelde, precies het bedrag dat voor de winnaar was voorbestemd, maar voor Egorov wel enigszins een pleister op de wonde! Dat zijn prestaties in onder andere Texas niet onopgemerkt zijn gebleven blijkt wel uit zijn eerste Amerikaanse recital, op 23 januari 1978 in de Alice Tully Hall in New York. Een optreden enige maanden later in Chicago leverde een krantenkop op die er niet om loog: "The debut of the decade." Egorovs eerste optreden met fantasieën van Bach, Mozart, Chopin en Schumann in Carnegie Hall vond plaats op 16 december 1978 en werd live vastgelegd. Het werd eind jaren tachtig door het label Globe op cd heruitgegeven. In 1981 verzorgde hij een zeer succesvol optreden tijdens de eerste editie van het zo beroemd geworden La Roque d'Anthéron pianofestival. In de jaren daarna trad Egorov met name in Europa op en was hij regelmatig in de opnamestudio's van EMI Classics te vinden. Zijn spel werd alom gekwalificeerd met termen als oorspronkelijk, rijk aan ideeën, vormvast, kleurrijk, briljant maar vooral dichterlijk in al zijn facetten. Muzikale poëzie die Egorov op het lijf geschreven leek. Zijn woning aan de Amsterdamse Keizersgracht werd niet zonder reden aangeduid als het 'huis van de dichter'.

Lacunes opvullen
De meeste artiesten maken graag plaatopnamen, waarbij het uiteraard ideaal is als zij zelf het repertoire daarvoor mogen samenstellen. Maar ook de opnameindustrie is geen ideale wereld. Egorov had graag de weerbarstige Achtste sonate van Prokofjev opgenomen, maar in die dagen, de jaren tachtig, beschouwde de platenmaatschappij dat als een hachelijk avontuur en vond men het bij EMI beter dat de pianist zich richtte op bestaande gaten in de catalogus. Dus werd het niet Prokofjev maar eerder pianostukken van Schumann en Debussy, met een vleug Chopin . Het was de pianomuziek van Debussy die hem uiteindelijk aanzienlijk dichter bij Brahms' bijna filosofisch gestemde, late pianominiaturen op. 117, 118 en 119 zou brengen. Concessies van de kant van EMI waren er evenwel ook, in de vorm van pianoconcerten van Mozart en Beethoven. Dergelijke plaatproducties snelden hem als het ware vooruit: de meeste concertorganisatoren wilden van hem de stukken horen die zij van de plaat reeds kenden. Als de verschillende labels hem qua repertoire meer ruimte hadden gegund, zou zijn discografie qua repertoirekeuze ongetwijfeld avontuurlijker zijn uitgepakt.

Neergang
Men zegt weleens dat het sterke benen zijn die de weelde kunnen dragen, wat in het geval van Youri Egorov zoveel wil zeggen dat hij geen maat wist te houden en al snel zijn riante positie als gevierd concertpianist zag afbrokkelen, zonder bij machte te zijn het tij te keren. Drank, tabak, seks, verdovende middelen, het bekende rijtje dat hoe dan ook, met alle remmen los, wel tot de ondergang moet voeren. De gevolgen van zijn verslaving werden ook op het podium merkbaar: concentratiestoornissen bleven geen uitzondering en misschien nog vervelender was het dat op Youri's agenda geen staat meer kon worden gemaakt, wat onder meer tot gevolg had dat hij bij het toen nog niet koninklijke Concertgebouworkest geruime tijd niet welkom was. Het werd niet geaccepteerd dat hij bij belangrijke repetities zonder aankondiging gewoon verstek liet gaan. Hij moet toen wel degelijk hebben beseft dat het uitgerekend dit vermaarde orkest was waarmee hij versneld de internationale carrièreladder kon beklimmen, maar hij slaagde er maar niet in zichzelf in het gareel te brengen en te houden. Daarmee werd Egorov binnen relatief korte tijd voor de muze een verloren zoon.
En niet alleen voor de muze: EMI zegde het contract met Egorov op, en nog wel op een uiterst ongelukkig tijdstip, nadat zijn partner Jeroen Brouwer een duur grachtenpand had aangeschaft en dat van boven tot onder had laten verbouwen Egorov, die het juist rustiger aan wilde gaan doen en er de tijd voor wilde nemen om zich eens goed in de pianowerken van Debussy en Ravel te kunnen verdiepen, moest juist meer en meer concerten geven om het financiële hoofd boven water te houden.
Na een zeer succesvol, live uitgezonden concert in Frankrijk in 1987, waar hij op onvergelijkbare wijze onder andere Ravels Miroirs speelde, vertelde Youri aan zijn goede vrienden dat hij aan AIDS leed. De toestand bleek hopeloos, een afdoende behandeling was er niet. Het sluipende proces van en tegelijkertijd slopende ziekte had zijn intrede gedaan in het leven van Youri Egorov.

	De vleugel van de overleden Youri Egorov wordt uit het pand aan de Keizersgracht getakeld. Hij is niet meer nodig.

In zijn boek doet Brokken verslag van Youri's laatste avond vóór diens vrijwillige levensbeëindiging op zaterdag 16 april, verteld door Jeroen Brouwer, die erbij was (de naaste vrienden, waaronder Jan Brokken, die zich met euthanasie niet konden verenigen, hoefden hem op die avond geen gezelschap te houden). Brokken was op donderdagmiddag naar het huis van Youri getogen om daar van hem afscheid te nemen. Er zijn geen woorden, Mahlers Vierde symfonie klinkt, 'das himmlische Leben'; 'Kein' Musik ist ja nicht auf Erden, Die unsrer verglichen kann werden'. Als de laatste noten zijn verklonken, pakt Youri een plastic mapje met daarin twaalf dichtbeschreven velletjes, overwoekerd met inkt- en koffievlekken, glaskringen en schroeiafdrukken van sigaretten. Het zijn dagboekaantekeningen. "Voor later," zei Youri. Na zijn dood stond het al prompt in de krant: Youri zou zijn overleden aan de gevolgen van hersenvliesontsteking. Zo bleef ook zijn in Rusland achtergebleven familie onkundig van de werkelijke doodsoorzaak.

Twee lotgenoten...
Parallellen kunnen paradoxaal zijn, of om de een of andere manier niet in de tijd passen. Of juist wel, zonder dat iemand het beseft. Het hoofdbestanddeel van de voorliggende uitgave zijn twee werken van Schubert, uit diens laatste scheppingsperiode: De Sonate D 958, de eerste van het grandioze drieluik dat Schubert nog in zijn sterfjaar componeerde en de zes Moments Musicaux D 780 die harmonieus samenvallen met de drie Klavierstücke (feitelijk ook Moments Musicaux, maar nu in de Duitse benaming) D 946 (het bekende Allegretto in c, D 915 dateert uit 1827, evenals de Impromptus D 935).Beiden waren het slachtoffer van een onomkeerbare geslachtsziekte en beiden stierven aan de gevolgen ervan (in het geval van Schubert was daar nog tyfus bijgekomen). Schubert werd bijna 32, Egorov werd 33.En beiden waren muzikale dichters, waarbij Schubert de literaire dichtkunst naar een (nog) hoger niveau hief door er muziek bij te componeren (jammer dat Goethe dat nooit zo heeft gewaardeerd of er althans jegens Schubert niets van heeft laten merken).

Men mag erover denken zoals men wil, maar wie kritisch luistert naar Egorovs Schubert-vertolkingen ontkomt niet aan een bijna dwingende verbondenheid tussen componist en vertolker. Waar Schubert zich in zijn muziek klip en klaar over de laatste dingen uitdrukt, neemt Egorov ons op dit wonderschone parcours aan de hand mee, in de Moments Musicaux trager dan ooit, naar binnen gekeerd, als met zicht op de eeuwigheid, een werk ook waarin de lotsverbondenheid zo sterk tot uitdrukking komt dat het bijna de adem beneemt. Het is 27 november 1987, de Kleine Zaal van het Concertgebouw in Amsterdam. Men kan tijdens dit laatste optreden van Egorov in Amsterdam een speld horen vallen . Het is tevens bijna aan het einde van het jaar dat Youri zijn goede vrienden heeft verteld dat hij aan AIDS lijdt. De muziek gaat door merg en been, zij snijdt door de ziel, maar het is zo echt, zo onopgesmukt en tegelijkertijd zo door en door Schubert, dat het tot ademloos luisteren dwingt. Op die illustere avond, mooi vastgelegd door de technici van de NCRV, worden bergen verzet. Dit deel van het recital, zijn adieu aan het Amsterdamse publiek, roept herinneringen op aan dat van Dinu Lipatti in Besançon, zijn laatste, op 16 september 1950.
Hoe sprankelend en energiek verloopt daarentegen de Sonate, die op 14 februar 1982 door de VARA in de Grote Zaal van het Concertgebouw werd geregistreerd! Jammer alleen dat de opname minder intiem is, in een zwemmerige akoestiek, maar evengoed wordt hier een indrukwekkend én blijvend monument voor Youri Egorov opgetrokken. We zijn getuige van de gloedvolle en diep doorleefde pianistiek, waarbij ook de lyriek vrijelijk mag stromen.

'Teaser'-cd
De tweede cd, met een speelduur van slechts 23 minutenen daardoor terecht als 'teaser' (lokkertje) aangemerkt, was ongetwijfeld bedoeld als uitnodigend gebaar in de richting van de nu verschenen complete uitgave die 10 cd's + 1 dvd omvat. In die 23 minuten fragmenten uit zeven opnamen in nogal wisselende geluidskwaliteit, met werken van Beethoven (Derde pianoconcert, met het Amsterdams Philharmonisch onder Hans Vonk), Chopin (Tweede pianoconcert, met het USO onder David Zinman) en Étude op. 25/5), Rachmaninov (Paganini-Rapsodie, met het Radio Filharmonisch onder Willem van Otterloo, een overigens superieure uitvoering), Brahms (Derde vioolsonate met Emmy Verhey), Schubert (Forellenkwintet met het Orlando en Anthony Woodrow, contrabas) en Debussy (Des pas sur la neige, de Zesde prélude uit het Eerste Boek). De meeste fragmenten duren niet langer dan een minuut of drie, maar die werpen wel een helder licht op Egorovs kunst. Zelfs die korte fragmenten maken duidelijk dat Egorovs kunst onvergaankelijk is. Zijn spel zal blijven fascineren, al is het dan postuum.

Box
De belangrijkste aanwinst is uiteraard die doos met 10 cd's en 1 dvd, waarmee we in feite alles in handen hebben van hetgeen Egorov tijdens zijn verblijf in het westen discografisch heeft vastgelegd. Het is eigenlijk een beetje raar gelopen: het eerste deel van Youri Egorov - a Life in Music (vol. 1) bevat exact hetzelfde materiaal als het tweede en tevens laatste deel (vol. 2). Op zich logisch, want het is immers de complete uitgave, maar voor menigeen komt dit neer op dubbele aanschaf, zij het met de welluidende kanttekening dat de prijs van de box in de budgetklasse valt. Dit in tegenstelling tot de 'teaser' die rond de 20 euro kostte.

De opnamekwaliteit is door de bank genomen uitstekend, mede in aanmerking genomen dat de omroep daarin doorgaans niet uitblinkt en bij voorkeur kiest voor een middle of the road benadering, zeker waar het live-registraties betreft. Dus geen scherp gestoken klankbeeld met veel details in een coherent kader, maar eerder een nogal diffuus panorama dat overigens wel prima voldoet. Van de begeleidende orkesten kun je zeggen dat ze - met uitzondering van het bijzonder fraai presterende Radio Filharmonisch Orkest onder Willem van Otterloo - niet de 'top of the bill' vertegenwoordigen, maar laten we daarbij wel bedenken dat in deze uitgave Youri Egorov centraal staat en dat het live-uitvoeringen betreft. Dat we Egorov gelukkig ook aan het werk kunnen zien danken we aan de Südwestfunk in Baden-Württemberg die het concert op 22 september 1984 vastlegde. Het cd-boekje is niet alleen voorzien van een uitvoerige toelichting, maar ook van een groot aantal bijzondere foto's die de aanschaf extra aantrekkelijk maken. Jammer alleen dat het niet geheel foutloos is verlopen: Orlando Quintet i.p.v. Kwartet (terwijl de naam van de contrabassist niet wordt vermeld, Nederlands Jeugd Symfonie Orkest i.p.v. Nationaal Jeugd Orkest, Amsterdams Filharmonisch Orkest in plaats van Amsterdams Philharmonisch Orkest en bij Brahms' Derde vioolsonate staat niet Emmy Verhey vermeld, maar wederom het Orlando 'kwintet'.
Et'cetera heeft met deze alles samenvattende (her)uitgave voor een fraaie hommage aan Youri Egorov gezorgd, zestig jaar na de geboorte van deze 'wonderboy' uit het verre Kazan die de sovjetautoriteiten trotseerde om in en vanuit Nederland een nieuwe, zij het uiteindelijk slechts korte loopbaan op te bouwen.

index