CD-recensie
© Aart van der Wal, april 2024
Viriditas - Sibil.la Ensemble Klik hier voor het inhoudsoverzicht TRPTK TTK0120 • 52' • (sacd) |
De naam van het ensemble is afgeleid van de Sibylles, de profetessen (of orakels) zoals die in het oude Griekenland bekendstonden. Ze profeteerden, voorspelden de toekomst op heilige plaatsen (waaronder het bekende Delphi), zoals de overlevering wil. Het was Heraclitus die rond 500 v.Chr. voor het eerst van een dergelijke profetes melding maakte. Later, tijdens de Middeleeuwen en nog later, tijdens de Renaissance, bleven de sterk tot artistieke verbeelding sprekende Sibylles zowel in de literatuur als in de beeldende kunsten hun aantrekkingskracht uitoefenen. Hun profetieën zijn in allerlei geschriften uit die tijd voor het nageslacht bewaard gebleven.
De albumtitel, Viriditas, vindt zijn oorsprong in het (bijna) gelijknamige werk van de Duitse Benedictijner abdis Hildegard von Bingen (1098-1179): O noblissima viriditas. Viriditas stamt uit het Latijn en betekent letterlijk 'groenheid', beter te vertalen als levenskracht, vruchtbaarheid of groei. Voor Von Bingen stond het synoniem aan gezondheid, zowel lichamelijk als geestelijk, naast genezing en levenskracht, voortvloeiend uit de groeikracht van mens en vegetatie. De zichtbaarheid ervan in de natuur, in mens en dier, zoals het ook een duidelijke metafoor is voor de genezing.
Dat Hildegard von Bingen tevens een mystica was is zonneklaar en dat ook zij nog steeds tot de verbeelding spreekt evenzeer. Misschien niet als moeder-overste, maar mogelijk wel als een van de meest invloedrijke vrouwen in het Heilige Roomse Rijk, in het Latijn - en afgeleid daarvan in het Italiaans - het Sacrum Romanum Imperium. Geen staat in de echte zin van het woord maar een politiek conglomeraat van seculiere en kerkelijke territoria die indirect onderworpen waren aan het gezag van de keizer of Rex Romanorum (onze oosterburen spraken van 'Römischer König' of 'König der Römer', wat dezelfde betekenis had). Dat keizerrijk hing in etnisch opzicht als los zand aan elkaar en was ook in politiek opzicht geen hecht gesmede entiteit, terwijl de aan de keizer toekomende macht voortdurend onderwerp van hevige discussie was tussen de adel, de clerus en zelfs de paus in Rome. Het was uiteindelijk Napoleon die er aan het begin van de negentiende eeuw met harde soldatenhand het mes inzette en het als een 'historische vergissing' eenvoudigweg terzijde schoof.
Ze had werkelijk macht, deze abdis, theologe, mystica, dichteres, componiste, arts, natuurkundige, hervormster, politica en bovendien raadsvrouwe van leidende politieke en kerkelijke figuren. Haar talloze geschriften tonen haar veelzijdigheid, terwijl wát zij schreef, grote invloed had. Zij was tevens de bedenkster van het eerste mysteriespel Orde Virtutum ofwel Orde der Deugden, waarin de strijd tussen de ziel, de zestien deugden en de duivel realistisch wordt uitgebeeld. Het ligt misschien voor de hand om mystiek met het zweverige te verbinden, maar dat was Hildegard allesbehalve. Als kind zou ze weliswaar visioenen hebben gehad, maar in het dagelijks volwassen leven dacht, schreef en handelde ze op grond van concrete uitgangspunten. Haar gehele oeuvre weerspiegelt dat, ook de Orde Virtutum, waarvan we ons wel mogen afvragen of Hildegard zich niet soms heeft verkeken op de menselijke stemomvang of dat zij - wat veel waarschijnlijker is - streefde naar een zo hoog mogelijke concentratie en spanning.
Deze 'Sybille van de Rijn' heeft door de eeuwen heen de belangstelling gewekt van theologen, filosofen, medici, historici, musicologen en literatoren. Ook vandaag is men (nog) niet over haar uitgepraat, uitgezongen of uitgestudeerd, terwijl menige compositie van haar hand door allerlei ensembles voor eigen gebruik is bewerkt of instrumentaal aangevuld.
De verzamelde composities van Hildegard zijn overgeleverd in twee handschriften. Het oudste manuscript is afkomstig uit haar eigen klooster in Rupertsberg en wordt nu in een Belgisch archief bewaard. Interessant is hoe het in die tijd zijn weg heeft gevonden: ze had het eerst zelf naar de cisterciënzers van Villers in Brabant gestuurd, waarna het zijn weg vervolgde naar de benedictijnen van Gembloers en Affligem, om in de negentiende eeuw te eindigen in de Sint-Pieters- en Paulusabdij van Dendermonde. Vandaar dat wordt gesproken van de 'Dendermonde Codex'.
De kalfslederen band omsluit 183 perkamenten folio's met zowel teksten als composities van Hildegard, tezamen ongeveer tweederde van haar overgeleverde muziekwerken. Ze gaf de verzameling zelf de naam Symphoniae harmoniae caelestium revelationum ('Symfonieën van de harmonie van de hemelse openbaring'). Het beroemde manuscript is online te raadplegen in de 'Integrated Database for Early Music' (IDEM). U vindt er tevens afbeeldingen van bijzonder goede kwaliteit.
De muzikale reis van het Sibil.la Ensemble wordt vervolgd van Duitsland naar de Spaanse Cantigas de Santa Maria, de verzameling van 420 gedichten die zijn voorzien van muzikale notatie en gewijd aan de Heilige Maagd Maria. De liederen werden gecomponeerd ten tijde van het bewind (1252-1284) van Alfonso X el Sabio, koning van het Spaanse Castile-Léon, die zichzelf had uit uitgeroepen tot de 'troubadour' van de Heilige Maagd.
Eveneens uit Spanje stamt, uit anonieme middeleeuwse bron, O Arbre Sanct, deel uitmakend van El Misteri d'Elx, Het Mysterie van de Eik, een liturgisch drama over de dood en de tenhemelopneming van de Heilige Maagd Maria. De eik als Levensboom, geldt van oudsher als een van de belangrijkste en meest verspreide symbolen, waaraan allerlei spirituele en intellectuele krachten worden toegeschreven, naast wedergeboorte en als verbintenis tussen hemel en aarde.
Het Lied van Klidonas is een middeleeuwse Grieks-Cypriotische traditional naar het gelijknamige heidens ritueel dat door de overheersende christenen in die tijd met alle mogelijke middelen werd onderdrukt. Klidonas wordt etymologisch aangeduid als een orakel, een frase of fluistering met een voorspellende waarde.
Parakalo tin Panayia heeft eveneens de Heilige Maagd als onderwerp en al vanaf de Oudheid in Cyprus naam verworven, deel uitmakend van het ravissante culturele tapijtwerk dat werd geweven met draden uit een mengsel van oude wijsheden, Byzantijnse tradities en middeleeuwse mystiek.
Ce fut en mai valt in de laatste stuiptrekkingen van het typisch dertiende-eeuwse, Franse troubadourgenre, neergeschreven door Moniot d'Arras, de 'kleine monnik' van Arras (ca. 1190-1239). Het lied gaat over de schoonheid van de ontluikende lente met centraal daarin de vreugdevolle en sprankelende maand mei, vol plezier en erotiek. Tegelijkertijd horen we echter zijn klacht over een onbeantwoorde liefde en de troost die hij daarbij zoekt.
Dit unieke repertoire wordt voorts aangevuld met twee knap vormgegeven improvisaties, op achtereenvolgens percussie en blokfluit.
Dankzij de uitgelezen kwaliteiten van het Sibil.la Ensemble kunnen we van deze muziek genieten in haar meest pure vorm, met de ragfijne opname als bekroning op dit sublieme musiceren. Een debuutalbum dat duidelijk naar meer smaakt.