CD-recensie

© Aart van der Wal, april 2021

De opdracht kwam van baron Van Swieten, de Oostenrijkse mecenas van Hollandse komaf. De man die noblesse uitstraalde, een aristocraat in hart en nieren, opgegroeid te midden van botanische tuinen, proeflaboratoria en een ontstellend rijke bibliotheek. Zijn vader, Gerard, genoot een grote reputatie: hij was niemand minder dan de lijfarts van de Oostenrijkse keizerin Maria Theresia en daarnaast ook nog de directeur van de keizerlijke bibliotheek in Wenen.

Dat voor de baron, ingevoerd in de hoogste adellijke kringen in de Oostenrijkse hoofdstad, een florissante loopbaan was uitgestippeld sprak bijna als vanzelf. Geen wonder dus dat hij in 1770 werd benoemd tot ambassadeur in Berlijn. Evenals eerder in Wenen stortte hij zich ook daar in het plaatselijke muziekleven.

Of hij Carl Philipp Emanuel Bach ooit heeft ontmoet is ongewis. Toen de baron in Berlijn arriveerde was Emanuel al werkzaam in Hamburg, waar hij in 1768 Georg Philipp Telemann was opgevolgd in de functie van Director Musicus. Wel weten we dat Van Swieten voor Emanuel grote bewondering koesterde: hij zag hem zelfs als de belangrijkste componist van zijn generatie. Geen wonder dus dat de baron herhaaldelijk intekende op Emanuels muziekuitgaven (een oude vorm van 'crowdfunding'). In 1781 droeg Emanuel het derde deel van zijn sonates 'voor kenners en liefhebbers' aan Van Swieten op, een bewijs te meer van zijn waardering jegens deze mecenas.

Met Van Swietens compositieopdracht aan Emanuel is iets bijzonders aan de hand: in de nieuwe composities mocht geen rekening worden gehouden met (mogelijke) speltechnische belemmeringen die de musici mogelijk bij de uitvoering zouden ondervinden. En dan te bedenken dat Van Swieten al vrij kort tijdens zijn verblijf in Berlijn had moeten constateren dat het met de doorsnee kwaliteit van de musici bar slecht gesteld was.

Emanuel hield zich nauwgezet aan zijn opdracht, met als gevolg dat we wat deze zes symfonieën (eigenlijk sinfonia's) betreft te maken hebben met echte pronkstukken die een nieuwe speelstijl aankondigen: die van eigenzinnigheid, stilistisch en technisch een ware tour-de-force, uitermate contrastrijk, met de meest verrassende interacties als ware wervelwinden, maar ook vol melodisch en harmonisch raffinement, gehuld in een uitgelezen instrumentale glans. Kortom, dit kon alleen muziek zijn die al bij voorbaat gedoemd was om ten onder te gaan onder de last van het heersende amateurisme. Wat daarbij tevens opvalt is het ontbreken van intimiteit in deze zeven sinfonia's, wat tevens een belangrijk breukvlak betekent ten aanzien van zijn wel intiem opgezette klavierwerken. Misschien nog sterker uitgedrukt: de sinfonia's ontsluiten een geheel nieuwe wereld waarmee het barokke verleden definitief lijkt te zijn afgeschud. Dat progressieve karakter lijkt enigszins haaks te zijn op wat hij In zijn autobiografie over het merendeel van zijn composities opmerkte: 'So bin ich dardurch allezeit mehr gebunden gewesen als bei den wenigen Stücken, welch ich bloß für mich verfertigt habe'. Hoe het ook zij, Van Swieten bood hem de gelegenheid om zijn muzikale ideeën zonder enige beperking bot te vieren en daar heeft hij dankbaar gebruik van gemaakt.

Zo dienen deze sinfonia's ook worden uitgevoerd, met alle 'Sturm und Drang' die daarvoor nodig is. Voor de in de historiserende uitvoeringspraktijk wortelende ensembles komt dit zo ongeveer neer op 'gefundenes Fressen': musiceren langs de afgrond, als een wervelwind in de hoekdelen, maar dan wel zo dat iedere indruk van jachtigheid wordt vermeden (een bekend euvel als articulatie en frasering niet op orde zijn). De langzame middendelen fungeren als essentiële rustpunten, terwijl ze tevens de gelegenheid bieden om adem te scheppen voordat de finales los mogen barsten. Gli Incogniti onder leiding van violiste Amandine Beyer doorstaat deze meesterproef met glans. Ook over de opname niets dan goeds: de tijd van de genadeloze opnamen is gelukkig allang voorbij, toen we bij de strijkers de hars bij wijze van spreken van de broek moesten kloppen.

index