Leo Samama: Alphons Diepenbrock - Componist van het vocale

Amsterdam University Press,

Gebonden, 337 blz., geïllustreerd,
Verkoopprijs € 29,50

ISBN: 978 90 8964 428 2

Klik hier voor de bestelgegevens

 

---

Alphons Diepenbrock is een componist die op papier beroemder is dan in de levende klank. Zelfs in het alweer zo goed als tot de verleden tijd behorende Diepenbrockjaar prijkte zijn muziek - op enkele bijzondere uitzonderingen na, zoals de schitterende uitvoering van de Missa in die Festo in het kader van de NTR Zaterdagmatinee - weinig op de lessenaars bij de meeste ensembles en orkesten. Het feit dat Wouter Paap indertijd al een substantiële biografie over deze toondichter - een benaming die voor Diepenbrock zeer op haar plaats is - schreef en dat wijlen de eminente musicoloog en Diepenbrock-kenner 'per excellence' Eduard Reeser eind jaren negentig van de vorige eeuw in nauwe samenwerking met de jongste dochter van Diepenbrock, Thea Vermeulen-Diepenbrock, in tien lijvige banden de schriftelijke nalatenschap in de vorm van de brieven en documenten van de componist het licht deed zien - een monnikenarbeid zonder gelijke, zeker in ons land - heeft nauwelijks positieve gevolgen gehad voor de uitvoeringspraktijk van diens muziek. En laat staan dat zijn muziek echt tot het vaste repertoire is gaan behoren, zoals dit al sedert jaar en dag het geval is met die van Elgar, Delius en Vaughan Williams in Engeland. Bovendien lijkt het wel alsof het steeds maar weer hameren - en terecht, daar niet van - op het feit dat Diepenbrock de belangrijkste Nederlandse componist sinds Sweelinck is (en dat niet alleen vanwege de synchroniciteit in jaartallen; Sweelinck leefde van 1562 tot 1621, Diepenbrock tussen 1862 en 1921) zijn reputatie als scheppend toonkunstenaar eerder in de weg staat dan dat het de frequentie van uitvoeringen van zijn muziek bevordert.

Zoals Leo Samama, de auteur van bovenstaand monumentaal Diepenbrockboek, in zijn voorwoord schrijft, waren Eduard Reeser en Thea Diepenbrock voornemens samen een biografie over de meester te vervaardigen. Hiervan is het echter niet meer gekomen. Samama, die tal van publicaties over muziek op zijn naam heeft gebracht, niet in de laatste plaats over de Nederlandse, heeft echter die handschoen dankbaar opgepakt en het resultaat van zijn arbeid verdient alle lof. Zowel de geïnteresseerde leek als de meer in de keuken van de materie ingevoerde en doorwinterde liefhebber komt uitstekend aan zijn of haar trekken. In diepste wezen is Samama's boek een perfecte synthese van een biografie en een monografie. In laatstgenoemd geval gaat het immers om een wetenschappelijke uitdieping van het onderwerp, waarbij niet zozeer de persoonsgebonden aspecten de kern vormen als wel hoe deze doorwerken in de scheppende arbeid, dus in onderhavig geval, de muziek van de man in kwestie. Het is daarom ten zeerste toe te juichen dat het biografische en het muzikale deel binnen het geheel duidelijk van elkaar zijn gescheiden. Beperkte Paaps, op zich genomen trouwens nog steeds, zeker de tijd van verschijnen in aanmerking genomen, bijzonder verdienstelijke boek zich tot de biografische dimensie, Samama is natuurlijk eerst en vooral een musicoloog, en dat blijkt dan ook alom uit dat substantiële tweede deel.

Daarin verstaat hij als weinig anderen de kunst om zijn analyses - heel overzichtelijk per genre - kort en bondig te houden, zonder dat het geheel aan degelijkheid en diepgang inboet. Fascinerend is het ook om erin te lezen hoe de werken niet alleen als entiteiten op zich worden benaderd, maar wat veel belangrijker is, nadrukkelijk vanuit het kader van de periode van hun ontstaan worden belicht. Niet alleen liep Diepenbrock wat zijn symfonische liederen, of wellicht beter geformuleerd (en ook Samama onderschrijft dat): symfonische gedichten voor zangstem en orkest betreft op Mahler vooruit - die zijn Rückertlieder en liedsymfonie Das Lied von der Erde nog moest schrijven toen Diepenbrock bijvoorbeeld zijn beide en grootse Hymnes an die Nacht reeds had voltooid - in zijn Lydische Nacht ontstaan zelfs associaties met Stravinsky (iemand met wie Diepenbrock trouwens zijn fascinatie voor het antieke verleden gemeen had). Uit alles, en Samama komt met tal van voorbeelden voor de dag, blijkt hoezeer Diepenbrock als kind van zijn tijd gevoelig was voor de invloeden van Strauss en Wagner, maar evengoed van die van Mahler, Debussy en Ravel. Maar tevens hoe hij diezelfde invloeden al in een rijkelijk vroeg stadium geheel naar zijn eigen hand wist te zetten. Dit wel te verstaan tegen de achtergrond van zijn grote liefde voor de aloude muziek van Da Palestrina, wiens glansrijk voorstromende polyfonie Diepenbrock trachtte te verbinden met de Wagneriaanse chromatiek alsmede diens concept van de 'Unendliche Melodie'. Om een en ander nader te verduidelijken wemelt het in dat tweede deel van notenvoorbeelden, zodat men Samama's oordelen zelf aan de realiteit van de muziek kan toetsen.

Maar voor de minder ingewijden is dit boek niet minder lezenswaardig, integendeel. Ook al omdat men aan de hand van het biografische deel zeer veel aan de weet komt aangaande de receptie van Diepenbrocks muziek en niet te vergeten zijn bijzondere melancholieke, mystieke en hybride persoonlijkheid. Diepenbrock was een man die worstelde met het bestaan en er dikwijls vreemde ideeën op nahield, getuige een aan de ene kant - om zeer invoelbare redenen uiteraard - anti-Duitse houding en tegelijkertijd een soms behoorlijk naar het antisemitisme neigende mentaliteit. Hoewel hij daar behoorlijk selectief in was, want hij had niet alleen voor Mahler de grootste bewondering maar ook ondubbelzinnige gevoelens van vriendschap. Net als Matthijs Vermeulen had ook Diepenbrock met Mengelberg een liefde/haat-verhouding. Hij maakte er bijvoorbeeld geen geheim van met diens eenzijdig Duitse sympathieën en enorme ego-gerichtheid slecht uit de voeten te kunnen. Een omstandigheid waar Samama duidelijk bij stil staat wanneer Diepenbrocks bijdrage aan het Gedenkboek voor Willem Mengelberg - in 1920 uitgegeven ter opluistering van het 25-jarig jubileum van Mengelberg als eerste dirigent van het Concertgebouworkest - aan de orde komt.

Een van de grote, en telkens opnieuw in het oeuvre van Diepenbrock naar voren komende, archetypische 'Leitmotive' is dat van de nacht. Diezelfde nacht die sedert Wagners muziekdrama Tristan und Isolde een hoogst belangrijk in de muziekbeleving en -receptie van de late negentiende en vroeg twintigste eeuw topos was, maar die bij Diepenbrock tevens als symbool bij uitstek mag gelden voor het mystieke in de zin van het domein van de onbeperkte mogelijkheden. Het domein waarin zijn muziek de hoogste vlucht krijgt en vervuld is van een oneindig heimwee en waarbij Samama er voor alle duidelijkheid op wijst dat voor Diepenbrock het vertolken van dat heimwee in essentie van wezenlijker belang was dan het realiseren van die vervulling. Al Diepenbrocks muziek zingt van die 'Sehnsucht'. Het is daarbij om het even of het nu om de religieuze werken gaat - Samama gaat tot in detail in op de talrijke conflicten van Diepenbrock met de gevestigde klerikale instituten en hun representanten, waarbij de late uitvoering van de al genoemde Missa een verhaal apart is - dan wel de toneelmuzieken ( Marsyas is in deze een buitengewoon tot de verbeelding sprekend voorbeeld) of de al dan niet symfonische liederen, van A tot Z getuigt deze klanktaal - althans zo ervaart schrijver dezes dat en naar mijn gevoel bestrijdt Samama deze indruk niet - van iemand die in ballingschap op deze planeet verkeert. En vanuit die optiek het verleden idealiseert als een soort veilige, maar per definitie onbereikbare thuishaven. Iemand ook die op basis daarvan in plaats van een regressieve juist hoogst oorspronkelijke progressieve muziek schrijft, die onder andere de meest avant-gardistische Nederlandse componist ooit sterk heeft beïnvloed. Namelijk Matthijs Vermeulen, die een kolossale bewondering voor Diepenbrock koesterde en dit in alle toonaarden in zijn bevlogen artikelen en beschouwingen tot uitdrukking bracht, ook geruime tijd na Diepenbrocks dood. En, toeval of niet, beide muziekvinders waren autodidact, wat in hun levens soms buitengewoon veel problemen veroorzaakte.

Het was trouwens ook Vermeulen die door Diepenbrocks wettige echtgenote Elisabeth, ook dat feit komt in het boek aan de orde, in de liefde is ingewijd. En dat brengt ons op het huwelijk van Diepenbrock dat op zijn best als matig geslaagd kan worden beschouwd. Immers hij koesterde Johanna Jongkindt als zijn grootste muze, wat op zijn beurt de bron was voor veel conflictstof aan het thuisfront, een omstandigheid die eens te meer de emotionele ontheemdheid van de mens Diepenbrock onderstreept, en die wellicht ook voor een niet onaanzienlijk deel het melancholieke klimaat van veel van zijn muziek verklaart.

De vormgeving van deze uitgave - voorzien van een niet mis te verstane aanbeveling van de voormalige chef-dirigent van het Koninklijk Concertgebouworkest en tijdens zijn bewind een duidelijk pleitbezorger voor Diepenbrock, Riccardo Chailly - is voorbeeldig. Niet in de laatste plaats is het geheel verlucht door vele en deels weinig tot helemaal onbekende foto's en illustraties, waardoor deze publicatie alleen al tijdens het bladeren als een lust voor het oog op de lezer overkomt. Maar wat meer is, tevens bevat het zowel een chronologische werkenlijst als een werkenregister met verwijzingen naar de pagina's waar deze ter sprake komen, zodat deze biografie/monografie ook als een buitengewoon handig naslagwerk kan dienen. Een overzichtelijke bibliografie, een lijst van artikelen en ingezonden teksten van Diepenbrock, een lijst van artikelen van Diepenbrock met verwijzingen naar de pagina's waar die worden genoemd en een persoonsregister completeren Samama's kloeke Diepenbrock-Odyssee die dan ook in geen enkele boekenkast van de klassieke muziekliefhebber in het algemeen en die van de muziek van eigen bodem in het bijzonder mag ontbreken. Zeker niet, gezien de zeer schappelijke prijs waartegen al dit fraais verkrijgbaar is.