Boeken
over muziek (algemeen)
© Aart van der Wal, december 2019
Willem Pijper: In het licht van de eeuwigheid - Een leven in brieven 1917-1947 Bezorgd, ingeleid en geannoteerd door Arthur van Dijk Uitgeverij De Arbeiderspers, Amsterdam, Privé-domein nr. 305 (2019) Klik hier voor de recensie van Emanuel Overbeeke |
 |
In maart 2014 besprak collega Emanuel Overbeeke 'Het Papieren Gevaar', twee kloeke delen (bijna duizend bladzijden ieder - klik hier), uitgegeven door de Koninklijke Vereniging voor Nederlandse Muziekgeschiedenis en samen alle overgeleverde geschriften bevattend van de Nederlandse componist en muziekcriticus Willem Pijper (1894-1947). Het enige wat nog ontbrak was een uitgave met daarin opgenomen alle overgeleverde brieven. De bezorger van 'Het Papieren Gevaar', de musicoloog Arthur van Dijk, heeft daarin nu althans enigszins voorzien door 274 brieven in boekvorm onder de titel 'In het licht der eeuwigheid' uit te brengen.
Complex karakter
Het is niet meer dan slechts de spreekwoordelijke handvol in de wetenschap dat Pijper gedurende zijn vrij korte, maar wel zeer werkzame leven duizenden brieven heeft geschreven, waarvan niet meer dan zo'n tweeduizend zijn overgeleverd. Alleen al daarom kon Van Dijks keuze niet anders dan arbitrair zijn. In zijn 'verantwoording' licht hij zijn keuze toe: brieven die een bijzonder licht werpen op bepaalde historische gebeurtenissen, of van belang zijn vanwege de geadresseerde; interessant zijn voor de vaderlandse muziekgeschiedenis of een helder beeld geven van Pijpers complexe karakter. De brieven zijn zoveel mogelijk integraal afgedrukt (slecht incidenteel is sprake van een fragment), met de kanttekening dat de antwoorden van de adressanten uiteraard niet zijn opgenomen (hoewel die uit menige brief van Pijper wel als zodanig kunnen worden herleid). Wat we in ieder geval niet weten is wat we door Van Dijks noodgedwongen gemaakte keuzes moeten missen.
Context
De commentaren zijn in het uitvoerige eindnotenapparaat opgenomen met tevens een register van de betrokken personen met hun geboorte- en sterftejaar en vermelding van hun belangrijkste antecedenten. Van de geadresseerden is een meer uitvoerige beschrijving toegevoegd, waarin vooral wordt ingegaan op hun (vaak bijzondere) relatie met Pijper. Het is heel wel mogelijk om de brieven te lezen zonder 'Het Papieren Gevaar' te kennen of te raadplegen, maar verhelderend is zo'n uitstapje qua context wel (wie de beide delen niet wil of kan aanschaffen verwijs ik graag naar de site van de Digitale Bibliotheek voor de Nederlandse Letteren (DBNL), waar u gratis toegang heeft tot de complete uitgave (klik hier).
Taalgebruik
Evenals gold voor 'Het Papieren Gevaar' heeft Van Dijk de oorspronkelijke spelling in de brieven aangepast aan ons hedendaags taalgebruik. Dat heeft tevens het 'probleem' opgelost van Pijpers moderne stijl versus verouderde spelling en interpunctie. Wel heeft Van Dijk woorden als 'moeielijk', 'pleizier' en het veelvuldige gebruik van de dubbele punt gehandhaafd. Dat geldt tevens voor Pijpers soms doelbewust plat taalgebruik en zijn gehanteerde dialect (waarin menigmaal humor doorsijpelt). Schrijffouten zijn stilzwijgend verbeterd.
Drie perioden
Van Dijk heeft de brieven in drie verschillende perioden ingedeeld: de eerste omvat de brieven uit 1917-1925, de tweede uit 1925-1940 en de derde uit 1940-1947. Hij is daarbij uitgegaan van twee belangrijke cesuren in het leven van Pijper. De eerste valt in de zomer van 1925, waarin de componist en criticus een diepe persoonlijke crisis doormaakte en de tweede in mei 1940, met het Duitse bombardement op Rotterdam en de ook voor Pijper persoonlijke gevolgen daarvan.
Uit het zicht
Het is een flagrante en tevens uiterst treurige constatering dat we in de luxe verkeren van Pijpers geschriften en nu bovendien dit brievenboek, maar dat zijn muziek op de concertpodia en in de studio niet of nauwelijks aan bod komt. En dan te bedenken dat Pijper bij zijn overlijden in 1947 alom werd voorgesteld als de belangrijkste representant van de nieuwe Nederlandse muziek! Van Dijk merkt fijntjes op dat al op 8 mei 1947 (Pijper, een stugge sigarettenroker, overleed op 19 maart in Utrecht aan kanker) tijdens een herdenkingsconcert door het Concertgebouworkest onder leiding van Eduard van Beinum de cartouche met zijn naam op het balkon werd onthuld. Nu herinnert nog slechts een sporadisch aangebrachte straatnaam aan de rol die deze grote Nederlander in ons vaderlandse muziekleven heeft gespeeld.
Notenkrakers en knijpkikkers
Nog tot in de jaren zestig werd vooral mede dankzij Marius Flothuis, toen de onbetwiste artistiek leider van het Concertgebouworkest, de orkestmuziek van Pijper regelmatig op het programma gezet, maar geleidelijk keerde het tij nadat in 1963 onder de naam van Ada van Gilse* 'Pijper contra Van Gilse' over de 'Utrechtse Muziekoorlog' werd gepubliceerd en kort daarop de Notenkrakers met hun 'knijpkikkers' (ze konden niet aangesleept worden) in de Grote Zaal van het Concertgebouw een door Bernard Haitink geleid concert verstoorden. Uitgerekend Willem Pijper werd nota bene een van de belangrijkste doelwitten van de notenkraker Reinbert de Leeuw, die in 1966 voor 'De Gids' een artikel schreef onder de veelzeggende titel 'Het einde van een mythe'. Bijna een halve eeuw later, in oktober 2015, dirigeerde De Leeuw echter het Rotterdams Philharmonisch Orkest in wat te boek staat als een magistrale uitvoering van Pijpers Derde symfonie. We herkennen het beeld: 'sub specie aeternitatis', 'In het licht van de eeuwigheid'., een door Pijper vaak gebezigde uitdrukking.
Vooruitziende blik
Hoewel ik het met de bezorger eens ben dat het de muziek is waarin Pijper zich het meest persoonlijk heeft uitgedrukt, zijn het de brieven die een representatief beeld vormen van Pijpers complexe karakter, zowel wat betreft de aard als de ontwikkeling ervan. Zoals Van Dijk opmerkt: ambitieus en rusteloos in de jonge jaren tot stoïcijns in de oorlogsjaren, met inbegrip van zijn nogal nuchtere kijk op de persoonlijke gevolgen die het bombardement voor hem had: het verlies van huis en haard (aan de Schiekade), zijn instrumenten- en boekenverzameling en zijn geliefde hond (die meer niet werd teruggevonden). Wonder boven wonder bleven zijn composities echter gespaard, want al in september 1939 had hij - met vooruitziende blik, ongetwijfeld geëntameerd door de Duitse inval in Polen - zijn manuscripten ondergebracht in een bankkluis. Kort na het bombardement scheef hij aan Hendrik Andriessen: 'Wat mij persoonlijk betreft: alles ging verloren behalve de handschriften van mijn niet-gedrukte werken, zodat er, sub specie aeternitatis, eigenlijk niets gebeurd is'.
Principieel
De brieven uit die tijd (de derde periode) gaan niet of nauwelijks over de oorlog zelf, maar wel over het voortdurend zoeken naar een geschikte woon- en werkruimte naast huisvesting voor het eveneens door het bombardement getroffen conservatorium en de muziekschool. Al lag het actieve muziekleven in die tijd wel vrijwel volledig stil. Dat laatste lag hem echter minder zwaar op de maag: de Duitse bezetter zullen aan de muziek van Pijper geen plezier hebben beleefd, want hij hield de uitvoering ervan zoveel mogelijk tegen en bezocht principieel geen concerten waar onder meer zijn werk op de lessenaars stond. Als hij de Staatsprijs krijgt (en dat voor een componist die weigerde lid te worden van de Cultuurkamer!) doet hij zelfs alle mogelijke moeite om eraan te ontkomen en breekt hij met zijn tot dan goede vriend Henk Rijnbergen nadat deze zich tot voorzitter van het Muziekgilde heeft laten benoemen.
Raison d'être
Een harde werker, waarvan men zich mag afvragen hoe het mogelijk is geweest dat hij zoveel bergen wist te verzetten. Als componist, brievenschrijver, muziekcriticus, conservatorium- en muziekschooldirecteur. Het componeren staat echter bovenaan, is meer dan een levensbehoefte: het is zelfs zijn reden van bestaan, zoals hij menigmaal betoogt. Alles in het belang van het werk: 'Eén gebied heb ik werkelijk met staal en beton gepantserd: het terrein van mijn artistieke creativiteit'.
Vriendinnen
Maar al werkt hij zich een slag in de rondte en is hij getrouwd (en later weer gescheiden), hij houdt er meerdere vrouwen op na, als 'slachtoffer van het pluralisme' (Vestdijk): de vele brieven aan zijn vriendinnen (Iet Stants, Louise Bolleman [aan wie dit brievenboek is opgedragen], Emmy van Lokhorst en Corrie Hartong) spreken ook wat dit betreft boekdelen. Brieven ook waarin allerlei, soms ook erotische onderwerpen worden aangesneden en uitgediept en die daardoor niet alleen wat de persoonlijkheid van Pijper betreft meer dan veelzeggend zijn.
Vlijmscherpe pen
Niet alleen 'Het Papieren Gevaar' maar ook deze brievenverzameling toont aan dat Pijper met zijn vlijmscherpe pen niets en niemand ontzag. En als er sprake is van warme gevoelens of van persoonlijke betrokkenheid? Dan is er - ik citeer Van Dijk - tegelijkertijd een afstandelijk soort paternalisme. Wat niet wegneemt dat de brieven gemeenlijk een minder meedogenloze Pijper laten zien dan de Pijper van de muziekkritieken en andere uiteenlopende commentaren.
Arbitraire keuze
Ik gaf het al eerder aan: Van Dijks keuze kon niet anders dan arbitrair zijn. Er zijn relatief veel brieven opgenomen aan zijn vriendinnen en aan Karel Mengelberg (Willem was zijn oom, Misha zijn zoon), terwijl ik nu juist meer brieven had willen lezen met daarin Pijpers haarscherpe observaties van het Nederlandse en internationale muziekleven in meer brede zin. Desgevraagd deelde Van Dijk mij echter mede dat die brieven er niet zijn en dat veel brieven betrekking hebben op zakelijke kwesties. Met de toevoeging dat volgens hem de meest interessante brieven in het boek een plaatsje hebben gekregen.
Vaststaat dat zeker in samenhang met 'Het Papieren Gevaar' dit tot in de puntjes verzorgde brievenboek een fascinerende inkijk geeft in het persoonlijk leven en denken van Willem Pijper. Nu de muziek nog.
_________________
Klik hier voor de recensie van Emanuel Overbeeke.