www.uitgeverijhuisclos.nl of mail: info@uitgeverijhuisclos.nl

Over Misha Mengelberg (klik hier)

 

 

---

Misha Mengelberg (Kiev, 1935), de zoon van de Nederlandse componist, dirigent en pianist Karel Mengelberg en de Duitse harpiste Rahel Draber, koos Amsterdam als zijn vaste woon- en werkplek (lesgevend aan het Sweelinck conservatorium) en schreef zijn eerste pianostukje toen hij nog maar vier was. Het werd hem zogezegd met de paplepel ingegoten.

Ik kende Misha Mengelberg in de jaren zeventig niet van de muziek maar van het schaken. En dat terwijl hij toen al stevig aan de weg timmerde. Misha was - en misschien is hij dat nog steeds, net als ik - een groot liefhebber van het edele spel dat het qua uitkomst zelden van het toeval moet hebben (wie de geest niet heeft kan het schudden). Net als ik was hij op menig schaaktournooi te vinden: ik was in die tijd de Nederlandse vertegenwoordiger van de Hongaarse schaakfederatie, toen de Hongaren aan van alles tekort hadden, maar niet aan schaakgrootmeesters..

Een andere schaakliefhebber, maar spelend op een veel hoger niveau, Max Pam, kon er mooi over vertellen. Pam kwam Misha voor het eerst tegen in het Amsterdamse schaakcafé Het Hok, waar ze zich beiden eindeloos konden vermaken met uiteenlopende bordspelen. Wat werd daar een tijd vermorst, schreef Pam berouwvol in HP. Misha wist echter toch nog een plaats in de schaakgeschiedenis te verwerven door een gebeurtenis tijdens het IBM-tournooi 1972, in de partij van Ljubojevic tegen Browne.
Jan Hein Donner vertelde erover:

"Browne speelde hier 39.. f7-f5 en de partij werd remise gegeven. Na 40. Kb4 staat de witte koning in het kwadraat. De twee jeugdige grootmeesters haastten zich naar de analysekamer om hun partij door te nemen. Vanuit het talrijke publiek probeerde een jonge man van bescheiden en enigszins gebogen gestalte zich naar voren te bewegen om iets te zeggen. Hij slaagde erin beide coryfeeën te benaderen, maar werd natuurlijk streng terecht gewezen. Men dient binnen de schaakwereld zijn plaats te kennen. Pas 's avonds lukte het Misha Mengelberg op sociëteit De Kring aan enige aldaar verzamelde schaakliefhebbers mededeling te doen van zijn vondst dat Browne met zijn laatste zet de winst weggooide. Zwart wint met: 39.. Kd5!! Er volgt 40. b4 f5 41. b5 f4 42. b6 Kc6 43. Ka6 f3 44. b7 f2 45. b8D f1D+ en kassa!"

Tegendraads, in zekere zin een enfant terrible, maar tegelijkertijd een muzikale denker en inspirator die in 1961 tijdens de Internationale Gaudeamus Muziekweek toch maar mooi de eerste prijs in de wacht sleepte voor zijn compositie Musica per 17 instrumenti. En wie zaten er toen in de jury? Niet de minsten! György Ligeti, Ernst Krenek en Karlheinz Stockhausen. Misha kon dus ook winnen buiten het schaakbord, zoals in 1959, toen hij met zijn jazztrio het Loosdrechts Jazzconcours op zijn naam en naar zijn hand zette.

Schaken, muziek en het woord, ze horen wat mij betreft onverbrekelijk bij Misha Mengelberg. Over dat laatste heb ik het nog niet gehad, maar Misha's proza is net zo onmisbaar. Muziek en proza gingen bij hem hand in hand. Creatieve en vindingrijke teksten met als belangrijkste inspiratiebron dada, fluxus, taoïsme en. de muziek. Misha Mengelberg, door Muziekcentrum Nederland raak getypeerd als een spotvogel in de wereld van de Nederlandse gecomponeerde muziek en de internationale geïmproviseerde muziek, die filosofeert over muzikale zaken, zichzelf niet al te serieus neemt, maar er in de jaren zestig en zeventig wel in slaagt om subsidies voor gecomponeerde en geïmproviseerde muziek (die hij 'instant compositie' gaat noemen) bij de overheid los te peuteren (kom daar nu nog maar eens om). Hij introduceert compositiemodellen in de geïmproviseerde muziek en quasi geïmproviseerde insubordinatie in zijn gecomponeerde werk. Als jazzpianist grijpt hij terug op zijn vroege idolen Thelonious Monk (de nooit overijlde tred, dicht bepakte akkoorden) en Herbie Nichols (harmonieën die de traditionele patronen op hun kop zetten). Eind jaren zestig is Mengelberg een van de grondleggers van de Europese geïmproviseerde muziek, die zich afsplitst van de jazz, samen met zijn levenslange drum-partner Han Bennink. Mengelbergs 'spelstukken' uit de jaren zestig zijn voorlopers van latere werken van zijn vriend en weldoener John Zorn.

Misha Mengelberg (r.) (foto: Francesca Patella, 1997)

Misha Mengelberg heeft ook op een ander vlak van zich doen spreken: de ICP, ofwel de Instant Composers Pool voor free jazz en geïmproviseerde muziek, een platenlabel dat de pianist Misha in 1967 had opgezet met de saxofonist Willem Breuker en Misha's drummer-voor-het-leven Han Bennink. Ze namen eigen muziek op die de platenmaatschappijen op hun deurmat lieten liggen. Op de eerste elpees horen we het New Acoustic Swing Duo, met Breuker op sax en Mengelberg aan de piano; later was er het trio bestaande uit Mengelberg, Bennink en John Thical. Veel later werd ook plaats ingeruimd voor andere jazzmusici, zowel uit Nederland als daarbuiten. Tussentijds was het tussen de heren echter regelmatig hommeles, in 1974 zelfs zozeer en onherstelbaar dat Breuker en Mengelberg besloten om ieder een eigen weg op te gaan: Breuker richtte zijn pijlen op het Willem Breuker Collectief en zijn eigen label BVHaast, terwijl Mengelberg en Bennink juist nog hechter als duo met elkaar gingen samenwerken. Een doorbraak kwam toen het idee werkelijkheid werd om een groot ensemble op te zetten, met als flexibel 'reservoir' een 'pool' van musici. Dat gaf, naast de goede samenwerking met andere Europese labels, het ICP-label nog eens een extra 'boost'. In de jaren negentig krijgt ICP steeds meer internationale erkenning voor zijn live uitgevoerde collage-acties en Mengelbergs elegante en geestige schrijfstijl. Zijn modern klassieke werken kenmerken zich ook door aanstekelijke melodieën en onvoorspelbare ontwikkelingen.

Het door Erik van den Berg samengestelde en door grafisch kunstenaar Piet Gerards vormgegeven boekje 'Enkele regels in de dierentuin' mag met recht een typografisch meesterwerkje worden genoemd, dat inmiddels is gekozen tot een van de Best Verzorgde Boeken van 2012. De jury stelde de selectie samen aan de hand van maar liefst 305 inzendingen. Belangrijker is echter de inhoud van dit typografische hoogstandje dat behoudens enige jeugdgedichten vrijwel uitsluitend teksten bevat vanaf de late jaren zestig, met als hoofdthema's improvisatie, componeren en jazz, gelardeerd met teksten van toneel- en zangstukken. Misha had het in zijn voorwoord, dat hij samen met zijn jeugdvriend Rik Schipper schreef, niet duidelijker kunnen schrijven:

De absurditeit die er zo vaak in naar voren komt is volkomen vanzelfsprekend. Ze is louter een afspiegeling van de absurditeit van het bestaan van een scheppend toonkunstenaar in deze tijd. Er bestaat zo'n gigantische kloof tussen de componist en de bureaucratische instellingen waarmee hij nolens volens geconfronteerd wordt, dat wederzijds onbegrip onvermijdelijk is. In de loop der tijd is er ontzettend veel gedaan en gebeurd dat eigenlijk nergens toe diende. Maar dat doet er niet meer toe. Na mijn attaque van twee jaar geleden kan ik het me ook niet meer herinneren. Eindelijk kan ik alleen nog maar muziek maken. En steeds beter.

'Enkele regels in de dierentuin' heeft veel weg van een grabbelton waarbij iedere greep een kostelijke verrassing oplevert. Ik verklap er alvast een:

- klaar terwijl u wacht
- de muziek vliegt de deur uit
- vandaag actueel morgen oudbakken
- pretentieus maar toch subcultureel
- klankproducten zonder de tussenhandel op weg naar de consument.

Dat boekje zal morgen niet oudbakken zijn en pretentieus is het allerminst!

 

____________________
De uitgever heeft nog gemeld dat er binnen afzienbare tijd een boek met de titel Over Misha Mengelberg verschijnt dat eveneens is samengesteld door Erik van den Berg, met beschouwingen van muziekkenners uit binnen- en buitenland over Misha Mengelberg.