De strijd tussen feit en fictie
Vorig jaar verscheen In het huis van de dichter van Jan Brokken, over de pianist Youri Egorov (1954-1988), met wie Brokken goed bevriend was. Is het een roman of een biografie? Emanuel Overbeeke analyseert en classificeert.

In het huis van de dichter heet een roman. Het fictieve karakter ervan zit niet in de weergave van de feiten (het boek handelt grotendeels over de bekende pianist Youri Egorov), maar in de structuur en het taalgebruik. De schrijver, journalist en romancier Jan Brokken, die zijn onderwerp lang en goed heeft gekend, wisselt persoonlijke herinneringen af met algemeen bekende feiten. Daarbij is dit boek het verslag van een vriendschap, of anders gezegd: de auteur aarzelt niet te vermelden hoe hij over zijn vriend dacht, wat zijn eigen achtergrond is en hoe heden en verleden elkaar beïnvloeden.

Dit klinkt gewaagder dan het is en het verschil met andere biografieën is marginaal. Elke biograaf is aanwezig in een biografie, hoe verhuld of gesublimeerd ook. Wat veel van zijn collega's verzwijgen (om welke reden dan ook), laat Brokken zonder aarzeling toe. De tweede relatieve revolutie betreft de structuur en het taalgebruik. Elementen uit Brokkens en Egorovs levensverhaal wisselen elkaar af en de biograaf geeft zijn biografie de structuur van een roman. Naar hartelust speelt hij met het tijdsverloop, zoals een romancier feiten in een nieuwe constructie plaatst met een eigen logica. De dialogen, meestal handelend over de intiemste zaken, doen qua stijl denken aan het werk van een romancier, al zijn de feiten vermoedelijk merendeels correct. De korte beschrijvingen van aspecten van leven en werk verraden de journalist die met een vlotte pen in een paar woorden een tableau schildert en daarbij vaak een globaal clichématig beeld verkiest boven de ingewikkelde nuance die immers ruimte vraagt. In het nawoord spreekt Brokken van ‘een op ware gebeurtenissen gebaseerde roman’ en schrijft hij: ‘De roman bood me de vrijheid een hoogstpersoonlijke weergave van de gebeurtenissen te geven.’ Hoewel hij zich baseerde op dagboeken waaruit hij gedeeltelijk citeert, overheerst uiteindelijk de fantasie. Brokken schrijft:

De voornaamste bron van In het huis van de dichter was mijn herinnering. Maar: ‘Voor het geheugen zijn, net als voor de dood, allen gelijk en de schrijver heeft het recht zich de jurk van het dienstmeisje te herinneren en de juwelen van de bazin te vergeten.’ (Varlam Sjalamov, Berichten uit Kolyma).

Dat is prachtig gezegd en nog waar ook. Het ondergraaft tegelijk de biografische betrouwbaarheid, ook al schrijft Brokken dat, toen hij eenmaal besloot Egorov onder zijn eigen naam op te voeren, hij zich ertoe verplichtte ‘de feiten uit zijn leven zo nauwkeurig mogelijk weer te geven’. Het opmerkelijke van deze ontboezeming is niet dat Brokken zo denkt en doet, maar dat hij er rond voor uitkomt. In het grensgebied van wetenschap en fictie voelt hij zich minder onzeker dan de wetenschapper en staat hij dichter bij de realiteit dan de romancier.

Swingend en transparant
Youri Egorov werd geboren in de Sovjet-Unie en vluchtte in 1975 naar het westen. In zijn vaderland had hij al naam gemaakt op concoursen, maar hij wist dat zijn homoseksualiteit in zijn homofobe vaderland een voortdurende bedreiging voor zijn carrière zou zijn. Na zijn vlucht vestigde hij zich in Amsterdam en werd hij snel een veelgevraagde pianist voor recitals en optredens met orkesten. Binnen korte tijd gold hij als een van de beste pianisten van zijn generatie, en de platen die hij opnam verkochten goed. Zijn repertoire was overwegend canonisch: veel Russisch en Duits werk uit de romantiek, met name Schumann, plus alle preludes van Debussy. Zijn spel was op de beste momenten stürmisch, swingend en transparant tegelijk. In de concertzaal speelde hij demonstratief geïnspireerd, in de studio keurig en precies. Met de jaren werd zijn spel intenser zonder in te boeten aan levenslust en dramatischer zonder dat de klankschoonheid eronder leed. Vooral de composities van Schubert en Brahms profiteerden van deze muzikale groei.

Op een gegeven moment werd het stil rond Egorov, totdat het bericht kwam dat hij was overleden, naar later bleek aan aids. Dit bericht veroorzaakte een klein prinses Diana-effect: een mooie persoon die mooie dingen doet, in de knop gebroken door een ziekte die niet slechts een gruwelijke ziekte is, maar ook alles doorkruiste waarmee het alternatieve deel van de samenleving zich destijds graag profileerde: openheid op het gebied van seksualiteit, een vergaande informalisering van de omgangsvormen, acceptatie van minderheden, kunstzinnigheid als levenswijze en de wetteloosheid als wet. Er werd een stichting opgericht die Egorovs nalatenschap in ere wilde houden en die de uitgave mogelijk maakte van een cd-box met live-opnamen (die helaas niet meer verkrijgbaar is). Ook werd er door de VPRO een prachtige tv-documentaire gemaakt.

Een archetypische Rus
Zowel de documentaire als het boek maken duidelijk hoezeer Egorov in het Westen leefde met zijn Russische verleden en heden: zijn familie was niet gevlucht, het communistische regime vergat hem bepaald niet en de pianist gedroeg zich in veel opzichten bewust als een archetypische Rus. De titel van het boek is ontleend aan een gedicht van Anna Achmatova, een dichteres van wie Brokken op de crematie van Egorov een ander gedicht voordroeg. Boek en documentaire illustreren hoezeer de naar vrijheid hunkerende Rus zich thuis voelde in de meest vrijgevochten stad van Nederland. Hij organiseerde feesten, wist dat hij een mooie jongen was, gaf zijn geld even snel uit als hij het verdiende en dacht dat hij zich alles kon veroorloven, zoals zomaar weglopen voor een optreden in Amsterdam met het Concertgebouworkest eind jaren zeventig, één dag voor de uitvoering. Het orkest moest hem bijna ontvoeren (met hulp van een vriendin van Egorov met wie hij in Brussel was), maar na de geslaagde uitvoering (zonder repetitie!) verklaarde het orkest intern: ‘Met hem niet meer’. Later kreeg Egorov spijt van zijn daad. Toen een nieuwe leiding van het Concertgebouworkest met hem wilde samenwerken, gooide zijn ziekte roet in het eten.

Over de pianist en zijn Nederlandse leefwereld is Brokken aanzienlijk informatiever en genuanceerder dan over de wereld daarbuiten. Ook leren we veel meer over de mens dan over de pianist. Brokkens eigen achtergrond komt alleen ter sprake voor zover die van belang is voor het beeld van Youri Egorov. Als roman met een hoog realiteitsgehalte is dit boek geslaagd, als biografie is het van belang omdat het de persoon goed typeert, ook al is de onderbouwing vrijwel afwezig.